Aleksander Rzewuski - pionier metody rentgenowskiej w Szwajcarii, fotograf górski i amator alpinista

Opracowanie: dr Barbara Świtalska-Starzeńska

Adam Władysław Aleksander Rzewuski, znany też jako Aleksander Rzewuski lub Alexander von Rzewuski, z zawodu lekarz, który na ziemi szwajcarskiej był pionierem metody rentgenowskiej w diagnostyce medycznej, był także fotografem krajobrazów górskich, amatorem alpinistą i współzałożycielem Szwajcarskiego Klubu Alpejskiego w Davos. Urodził się 13 kwietnia 1861 roku w Zabrzu na Górnym Śląsku. Ukończył edukację w Katowicach i Gliwicach. W 1879 roku wyjechał do Szwajcarii z powodu astmy oskrzelowej, którą leczył w szwajcarskim uzdrowisku Davos w kantonie Gryzonia, najwyżej położonym mieście w Europie. Pracował tam jako technik fotograf. Na co dzień zajmował się także wspinaczką wysokogórską, realizował eksperymenty doświadczalne z fizyki, chemii i botaniki w sowim prywatnym laboratorium.

Początki radiologii

Początek rozwoju radiologii przypada na 8 listopada 1895 roku, gdy odkrycia nowego typu niewidzialnego promieniowania, które przenikało ciało ludzie, dokonał niemiecki fizyk Wilhelm Conrad Röntgen (1845–1923), profesor Uniwersytetu w Würzburgu. Aby upewnić się co do odkrycia, uczony przeprowadził szereg doświadczeń, między innymi wykonał zdjęcie lewej dłoni własnej żony Berthy z pierścieniem na jednym z palców ręki. Powyższe zdjęcie powstało na skutek kilkunastominutowego naświetlania płyty fotograficznej promieniami emitowanymi z lampy, wynalezionej przez angielskiego fizyka Williama Crookesa (1832–1919).

Z nowym typem promieniowania, nazwanym przez jego wynalazcę promieniami X, a od nazwiska prekursora, promieniowaniem rentgena, związane były liczne eksperymenty oraz publikacje. Wynalazca nie opatentował odkrycia, ponieważ uważał, że powinien on być dostępny dla wszystkich ludzi. Nadto sprzęty potrzebne do wytworzenia promieniowania, takie jak cewki indukcyjne i lampy próżniowe, były pod koniec XIX wieku w zasięgu wielu laboratoriów fizycznych.

Röntgen po miesiącu przeprowadzonych doświadczeń zadecydował się na przygotowanie tekstu o tytule Über eine neue Art von Strahlen (Vorlaufige Mitteilung) – (O nowym rodzaju promieniowania. Tymczasowy komunikat), który wręczył 28 grudnia 1895 roku sekretarzowi Towarzystwa Fizyczno-Medycznego w Würzburgu. Ten ostatni przekazał materiał do czasopisma naukowego „Sitzungs-Berichte der Physikalisch-medizinischen Gesellschaft zu Würzburg”. Gdy Röntgen otrzymał odbitki tekstu, rozesłał je po innych uczonych, głównie europejskich i amerykańskich fizykach. Jedna z nich dotarła do austriackiego fizyka Franza Exnera (1849–1926) mieszkającego w Wiedniu. On z kolei zaprezentował treść listu wiedeńskim naukowcom, w wyniku czego powstał tekst dla wiedeńskiego dziennika „Die Presse”, który napisał Ernst Lechner (1856–1926). Artykuł o odkryciu Röntgena ukazał się w wyżej wymienionym dzienniku 5 stycznia 1896 roku. Publikacja wywołała sensację, bowiem bezinwazyjne obrazowanie ciała ludzkiego stanowiło przełomowe odkrycie w medycynie, o czym też może zaświadczyć fakt, że w przeciągu 1886 roku w wielu krajach ukazało się̨ około 1000 artykułów naukowych i 49 książek na temat promieniowania X. Zaś Röntgen za dokonane odkrycie został uhonorowany 13 stycznia 1896 roku Orderem Królewskim Korony przez cesarza niemieckiego i króla Prus Wilhelma II (1859–1941). Ponadto w tym samym roku otrzymał Medal Rumforda, przyznany przez brytyjskie towarzystwo naukowe The Royal Society of London for Improving Natural Knowledge. Natomiast 10 grudnia w 1901 roku został wyróżniony Nagrodą Nobla przez szwedzką Królewską Akademię Nauk, notabene była to pierwsza nagroda w dziedzinie fizyki.

Metoda rentgena w Polsce

Również Polacy, choć niemający własnego kraju, żyjący pod zaborami: rosyjskim, pruskim i austriackim, zainteresowali się metodą rentgena i prowadzili eksperymenty naukowe w tej dziedzinie. W trzy dni po publikacji w „Die Presse” informacje o odkryciu Röntgena ukazały się w polskiej prasie codziennej, między innymi w Krakowie, Lwowie i Warszawie. Pierwszym Polakiem, który wykonał fotografię promieniami rentgenowskimi na początku stycznia 1896 roku był krakowski uczony, chemik i fizyk, profesor Karol Olszewski (1846–1915). Sfotografował brązowy przycisk do papieru w kształcie jaszczurki, a po kilku próbach na rzeczach, wykonał zdjęcie ręki swojego asystenta Tadeusza Estreichera (1871–1952) z pierścionkami na palcach. Kolejne zdjęcie, już na pacjencie, Olszewski wykonał w lutym 1896 roku, wykazując zwichnięcie stawu w ręce. Podobne działania podjęli Polacy mieszkający za granicą, wśród nich był właśnie Rzewuski, który w połowie stycznia 1886 roku w Szwajcarii w swoim prywatnym laboratorium wykonał pierwszą fotografię przy użyciu promieni rentgenowskich. W lutym wygłosił publiczny wykład na temat odkrycia Röntgena i znaczenia fizyki teoretycznej. Drugim Polakiem, który zajął się dziedziną badań radiologicznych był Cezary Szczęsny Traczewski (1866–1942), lekarz, absolwent Uniwersytetu w Bernie, przyszły profesor i wykładowca farmakologii na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (1921–1935). Wykonał on w lutym 1896 roku w Bernie serię fotografii rentgenowskich.

Pierwsze doświadczenia Rzewuskiego z promieniami rentgenowskimi

Rzewuski zorganizował wiele warsztatów pokazowych o promieniach X dla szwajcarskiego środowiska lekarzy czy techników. Podczas tych spotkań, oprócz prezentowania zdjęć rentgenowskich różnych ludzkich kości, przeprowadził publiczny pokaz prześwietlenia na 12-letnim chłopcu, ukazując ruchy przepony i bicia serca. Uważał, że zastosowanie promieni rentgenowskich może mieć znaczenie dla szybszego stawiania diagnozy, w tym wykrywania wszelkich wad. Z czasem laboratorium Rzewuskiego uległo przekształceniu w gabinet, a potem w instytut. Współpracę z Rzewuskim nawiązał doktor Oskar Bernhard (1861–1939), lekarz w szpitalu w Samedanie w kantonie Gryzonia, twórca helioterapii gruźlicy chirurgicznej. Zaoferował swoją pomoc i zaplecze techniczne, otwarte dla reszty kantonu. Powstał również raport terenowy, pierwsza oryginalna praca kliniczna dotycząca medycznego zastosowania promieni rentgenowskich, przeznaczona dla lekarzy szwajcarskich. Rzewuski uważał, że nie powinno zabraknąć aparatu rentgenowskiego w żadnym medycznym instytucie naukowym czy szpitalu.

Na podstawie licznych eksperymentów na terenie kantonu Gryzonii zorientowano się, że promieniowanie rentgenowskie powoduje wiele szkód, co wzmogło zachowanie ostrożności w używaniu promieni. Rzewuski, tak jak inni jemu podobni badacze promieni rentgenowskich, doznał skutków ubocznych, mianowicie jego dłonie uległy oparzeniu. W marcu 1897 roku Rzewuski podróżował po kantonie Gryzonii z lampą rentgenowską, zasilaną bateriami niemieckiego chemika Roberta Bunsena (1811–1899) i doktora Oskara Bernharda. Rzewuski przebywał między innymi w Poschiavo, w celu usunięcia u pacjenta igły ze stawu kolanowego, która znajdowała się w kości kłykcia przyśrodkowego. Prześwietlenia przeprowadził też w Samedanie. Jedną z pacjentek była około 3-letnia dziewczynka z wbitą w lewe ramię cienką igłą. Początkowo prześwietlenie nie wykazało obecności przedmiotu w ciele, jednakże kilka miesięcy później wykonano ponownie zabieg metodą promieni rentgena, który wykazał jej obecność na płytce rentgenowskiej. Przypadek ten spowodował kontynuowanie badań jakościowych i ilościowych. Profesor Gustav Nussberger (1864–1935), nauczyciel nauk przyrodniczych w szkole w Chur i kierownik laboratorium chemicznego, wsparł ich badania. Na prośbę Towarzystwa Lekarskiego w Chur, na postawie uchwały z 29 stycznia 1897 roku, utworzono salę rentgenowską, z której mogli korzystać lekarze i ich pacjenci. W 1901 roku Rzewuski wykonał w sanatorium „Turban” dla chorych na gruźlicę pierwszy radiogram klatki piersiowej. W 1910 roku istniało w Szwajcarii już dwadzieścia siedem aparatów rentgenowskich. Dzięki zaangażowaniu Rzewuskiego powstał wysoki standard badań klatki piersiowej, czym przyczynił się do możliwości wczesnego rozpoznania u pacjentów gruźlicy płuc, ponadto została rozpowszechniona wiedza, jak i zapewniony został dostęp do diagnostyki radiologicznej w całym kantonie Gryzonia i Szwajcarii.

Rzewuski hobbysta

Warto jeszcze wspomnieć, że obok pasji naukowych Rzewuski realizował się w innych dziedzinach. Jak już wspomniano, był alpinistą-amatorem i fotografował Alpy. Po wyleczeniu astmy zaczął uprawiać wspinaczkę wysokogórską, robił zdjęcia w górach oraz współzałożył 12 października 1886 roku klub wspinaczkowy na terenie Davos, w którym przez 40 lat pełnił funkcję wiceprezesa i przez kolejne 10 lat prezesa sekcji. Jego jed zdjęcie gór o tytule Verstanclahorn und Schwarzkopf vom oberen Vernela-Thal ukazało się w 1887 roku w 23 numerze rocznika szwajcarskiego klubu alpinistycznego. W 1895 roku uczestniczył w Międzynarodowej Wystawie Fotograficznej (Alpejski Charakter) w Salzburgu w Austrii, dokąd wysłał 30 fotografii, z czego wyróżniono sześć, ponadto otrzymał medal. Rzewuski jako Polak alpinista dokonał pierwszego wejścia w lipcu 1882 roku na Torrone Orientale (3333 m) z R. Paulckem i dwoma przewodnikami, kolejnych pierwszych wejść dokonał we wrześniu 1988 roku na Grand Piz Vadret (3226 m) z R. Leichertem i przewodnikiem oraz w lipcu 1892 roku na Piz Fliana (3284 m) z dwoma przewodnikami. W 1905 roku został przewodniczącym stowarzyszenia fotograficznego, rok później brał udział w malarskiej i fotograficznej wystawie w Kursaal, na której zaprezentował zdjęcie panoramy szczytu Piz Kesch. W 1911 roku w domu zdrojowym pokazywał fotografię barwną, nowy wynalazek na tamte czasy. Często prowadził prelekcje i odczyty z przezroczami, omawiając swoje egzotyczne podróże, na przykład do Egiptu czy Tunezji. Za liczne zasługi Rzewuski został w 1918 roku wybrany honorowym obywatelem miasta Davos, a w 1930 roku honorowym członkiem Towarzystwa Medycznego w tym samym mieście.

Podczas uroczystości z okazji 80 urodzin Rzewuskiego w 1941 roku został ponownie uhonorowany przez środowisko szwajcarskie, gratulowano mu wielu osiągnięć, publicznie uznano go za pierwszego specjalistę i seniora radiologii w Szwajcarii.

Jego żoną była niemiecka malarka. Po jej śmierci przeniósł się do miejscowości Chur. Według różnych informacji Rzewuski zmarł 29 listopada w Davos w 1943, 1947 albo w 1949 roku. Ta druga data śmierci wydaje się najbardziej prawdopodobna.

Do dziś radiologia stanowi specjalizację lekarską w naukach medycznych.

Wybór prac Aleksandra Rzewuskiego:

Chemische Wirkung der X-Strahlen, „Naturwiss. Rdsch.” 1896, nr. 11, s. 419–420.

Ein elektrolytischer Unterbrecher für schwache Ströme, „Annalen der Physik”1900, nr. 1, s. 614–616;

Zur Röntgenographie des Thorax dyspnoischer Patienten bei Atemstillstand, „Breuer’s Beiträge zur Klinik der Tuberkulose” 1908, Band X, Heft 1;

Wechselstrom und Grätzsche Zellen in der Röntgentechnik, „Fortschritte auf dem Gebiete der Röntgenstrahlen” 1911, Band XVIII, Heft 1, s. 61–64;

Eine neue Form der Härtemesser für Röntgenröhren nach dem Benoistschen Prinzip, „Fortschritte auf dem Gebiete der Röntgenstrahlen” 1912, Band XIX, Heft 4, s. 269–271;

Die Osmoregulierung, ein Mittel, um Röntgenröhren auf beliebige Härtegrade einzustellen, „Fortschritte auf dem Gebiete der Röntgenstrahlen” 1918, Band XXVIII, s. 253–255.

Bibliografia

Ferdmann J., Alexander Rzewuski als Pionier der Röntgenologie in der Schweiz, „Davoser Revue” 1943, nr 3, s. 58–59.

Historia radiologii polskiej na tle radiologii światowej, red. S. Leszczyński, Kraków 2000.

Leszczyński S., Borkowski T, Adam Władysław Alexander Rzewuski (1861–1943) – nieznany w Polsce pionier radiologii, „Polski Przegląd Radiologii” 2001, nr 4, s. 48–52.

Leszczynski S., Borkowski T., Alexander Rzewuski (1861–1943): the forgotten pioneer of radiology, „European Radiology” 2002, v.12, p. 2826–2827.

Samojedny A., Guz W., Ramotowski R., Zarys historii radiologii polskiej, „Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2006, nr 2, s. 99–112.

„The Invisible Light. The Journal of The Radiology History and Heritage Charitable Trust” 2003, nr 19, s. 7.

Urbanik A., Leszczyński S., Radiologia polska w XIX i XX wieku, Kraków 2001.

W górach wysokich: kompendium polskich wypraw wysokogórskich, red. K. Saysse-Tobiczyk, Warszawa 1985.

Wieser C., Keller U., Alexander Rzewuski und die Anfaenge der Radiologie in der Schweiz, Zum 75-jaeringen Jahrestag der Entdeckung der Roentgenstrahler, „Gesnerus” 1971, nr. 28, s. 246–252.

Zieliński J., Nasza Szwajcaria. Przewodnik śladami Polaków, Warszawa 1999.

Internet

FotoCH, https://www.foto-ch.ch/?a=fotograph&id=20778&lang=it (dostęp: 19.10.2022 r.).

Początki radiologii. Odkrycie promieni rentgenowskich, infoRadiologia.pl, https://inforadiologia.pl/informacje,historia,56.html (dostęp: 21.10.2022).

Galeria: