Aleksander Rogojski (Rogoyski) - architekt, budowniczy nowoczesnego Tbilisi

Opracowanie: Janusz Opaska

Był jednym z ważniejszych architektów przełomu XIX i XX wieku w Gruzji, twórcą istotnych inwestycji publicznych w stolicy Wicekrólestwa Kaukaskiego i poza nią, projektantem prestiżowych realizacji dla przedstawicieli tbiliskiej elity oraz zwycięzcą konkursów architektonicznych ogłaszanych w Gruzji w pierwszej dekadzie XX wieku. Zarazem pozostaje jednym z najmniej zanych twórców, o którym wciąż wiemy niewiele, a dokonania znamy jedynie fragmentarycznie.

Pracownia architektoniczna i działalność w Tbilisi

Przez analityków jego dorobku, Aleksander Rogojski jest przeważnie wiązany z petersburską Akademią Sztuk Pięknych, na której miał odbyć studia architektoniczne. Forma i styl jego dzieł są charakterystyczne dla szkoły petersburskiej i tworzonej w jej kręgu ówczesnej architektury rosyjskiej. Być może pochodził z Warszawy lub jej okolic, wiadomo o jego podróżach do tego miasta. Prawdopodobne jest to, że przed przybyciem do Gruzji działał w Kijowie. W Tbilisi architekt pojawił się w latach 90. XIX wieku i do końca życia prowadził tam prywatną praktykę projektową oraz firmę budowlaną. Wiadomo także, że u schyłku XIX wieku, w stolicy Zakaukazia mieszkało kilku członków jego rodziny i dalszych krewnych. Może być tak, że osiadł w Tbilisi w związku z jakimś, nieznanym nam dzisiaj, prywatnym zleceniem po zakończeniu służby urzędniczej w którejś z rosyjskich guberni, położonych poza Zakaukaziem. Tego typu migracje były wówczas w Rosji częstą praktyką. Jest także prawdopodobne, że przed zamieszkaniem w Tbilisi był inżynierem – architektem wojskowym, na co wskazuje zatrudnianie przez niego, jako współpracowników przy realizowanych inwestycjach, byłych inżynierów wojskowych (inżynierowie Denisenko oraz Sawicz-Ryczgórski).

Pracownia architektoniczna (i apartament mieszkalny) Aleksandra Rogojskiego znajdowała się w jednym z najbardziej prestiżowych miejsc Tbilisi, przy centralnej, szczególnie reprezentacyjnej ulicy miasta, przy której ulokowane były rezydencje władzy i stołecznego patrycjatu, najważniejsze urzędy i instytucje publiczne, hotele i najokazalsze kamienice tbiliskiej burżuazji. Mieściła się na rogu ówczesnych alei Gołowina i ulicy Kruzenszterna (obecnie aleja Rustawelego 22), w neoklasycystycznej kamienicy braci Stefana i Mikołaja Ananowych, bogatych ormiańskich lekarzy i przemysłowców, być może zaprojektowanej i wzniesionej przez Rogojskiego. W 1904 roku pracownia Aleksandra Rogojskiego była jednym z pięciu renomowanych, prywatnych biur projektowych w stolicy Gruzji, obok pracowni Aleksandra Szymkiewicza, Michaiła Neprincewa, Kornelego Tatiszewa i Konstantego Antonowa.

Aleksandra Rogojskiego cechowała wieloraka aktywność zawodowa i społeczna. Był naczelnikiem oddziału technicznego w Teatrze Cesarskim w Tbilisi (obecnie Narodowy Teatr Opery i Baletu), aktywnie działał w Kaukaskim Oddziale Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego, gdzie był członkiem stałej komisji do spraw kształcenia technicznego. Prowadził prace konserwatorskie i restauratorskie historycznych cerkwi na terenie Gruzji, był także członkiem komitetu prowadzącego restaurację katedry świętego Grzegorza w Eczmiadzynie, w Armenii. W roku szkolnym 1909/1910  był jednym z twórców funduszu stypendialnego imienia Aleksandra Szymkiewicza. Aktywnie uczestniczył w działaniach wspólnoty parafialnej (złożonej głownie z Polaków i Gruzinów) przy rzymskokatolickim kościele pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła w Tbilisi, był członkiem Komisji Rewizyjnej Towarzystwa Dobroczynności działającego w tej parafii.

Pierwsze poważne projekty

U schyłku XIX wieku, Aleksander Rogojski, na prośbę ówczesnego proboszcza cerkwi Kaszweti Markoza Tkemaladze, podjął się organizacji zespołu mającego przeprowadzić badania archeologiczne i architektoniczne osiemnastowiecznej świątyni (jednej z najbardziej znanych świątyń Tbilisi i jednego z symboli architektonicznych tego miasta, której historia sięga V wieku), rozstrzygnąć kwestie renowacji tego zabytku lub jego rozbiórki i budowy nowego kościoła. W zespole znaleźli się, obok Rogojskiego, egzarcha Gruzji Flawian (w latach 1885–1898 arcybiskup chełmsko-warszawski) oraz architekci:  Korneli Tatiszew i dwaj Polacy: Aleksander Szymkiewicz (architekt miejski Tbilisi w latach 1895–1991, jeden z najważniejszych architektów działających w Gruzji na przełomie XIX i XX wieku) i Konstanty Butkiewicz (inżynier budownictwa, kierownik oddziału budowlanego w zarządzie guberni tyfliskiej).

Na podstawie przygotowanej przez ten zespół ekspertyzy, w 1903 roku zdecydowano o rozbiórce krytycznie uszkodzonej, historycznej świątyni i budowie nowego kościoła, ściśle wzorowanego na  katedrze w Samtawisi z około 1030 roku. Projekt przygotował działający w Gruzji niemiecki architekt Leopold Bilfeldt, wówczas architekt Egzarchatu Gruzińskiego. W urządzeniu świątyni swój udział miał inny polski architekt – Henryk Hryniewski, który przygotował projekt ikonostasu. Zapewne jego autorstwa są także formy ornamentalnych dekoracji znajdujących na elewacjach tego kościoła.

Do znanych dzieł Aleksandra Rogojskiego należy zespół budynków seminarium prawosławnego przy ulicy Czawczawadze 33 (1901/1903–1912), kościół rzymskokatolicki w Batumi (1898–1903, obecnie prawosławna katedra pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny), siedziba Kaukaskiego Oficerskiego Towarzystwa Ekonomicznego przy ulicy Marjaniszwili 7 (1910–1912, obecnie TBC Bank), Zakaukaski Instytut Położniczy imienia Olgi Nikołajewnej Romanowej przy ulicy Kostawa 38 (1912), kaplica grobowa książąt Barataszwili obok cerkwi Kaszweti (świętego Jerzego) przy alei Rustawelego (1899) oraz kamienice przy ulicy Tabidze 6 (1904, zburzona po 2006 roku) i ulicy Chitaia 20 (schyłek lat 90. XIX wieku). W 1901 roku Aleksander Rogojski przygotował projekt rozbudowy (dobudowy skrzydła) oraz przebudowy i urządzenia części wnętrz pałacu księcia Konstantego Oldenburga przy ulicy Kargareteli 6 (obecnie Państwowe Muzeum Teatru, Muzyki, Kina i Choreografii) a w latach 1903–1909, na zlecenie władz miasta, prowadził budowę Domu Ludowego przy ulicy Marjaniszwili 8, według wyłonionego w głośnym ówcześnie konkursie architektonicznym projektu Stefana Kryczyńskiego (obecnie Państwowy Akademicki Teatr Dramatyczny). Aleksander Rogojski był także, prawdopodobnie, autorem restauracji i przebudowy fasady dawnego karawanseraju Artsruni przy ulicy Sioni 8, obecnie siedziby Muzeum Historii Tbilisi (1911–1912).

Największe i najważniejsze realizacje

Większość dzieł architekta cechuje duża skala, poszczególne realizacje lub ich zespoły są rozległe, wieloskrzydłowe, posiadają bogato kształtowane plany. Ich wspólną cechą jest reprezentacyjność, osiągana przede wszystkim skalą i układem zróżnicowanych brył, ich artykulacją oraz bogatą dekoracją fasad i elewacji. We wcześniejszych dziełach architekta dekoracja ta eklektycznie łączyła elementy ornamentalne i detal architektoniczny o różnej proweniencji stylowej. W dziełach realizowanych u schyłku życia, zauważyć można zwrot w stonę europejskiego modernizmu.

Niewielkim, lecz bardzo dekoracyjnym dziełem jest nagrobna kaplica rodowa książąt Barataszwili, obok cerkwi Kaszweti, w centrum Tbilisi (obecnie aleja Rustawelego), której bogaty, kamienny wystrój przygotował warsztat rzeźbiarski Archangelo Andreolettiego. Rogojski współpracował z Andreolettim przy realizowanych przez siebie obiektach oraz w Towarzystwie Dobroczynności przy tbiliskim kościele pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła.

Na początku XX wieku Aleksander Rogojski wygrał głośny konkurs architektoniczny na budowę w Tbilisi zespołu budynków seminarium prawosławnego. Realizowana przez szereg lat inwestycja, z monumentalnym gmachem głównym, którego architektura nawiązuje do budynku seminarium w Kijowie, została ukończona po śmierci architekta. Elewacje gmachu centralnego i niektórych pozostałych obiektów (z których część już nie istnieje), wypełnione bogatą dekoracją, nawiązują do historycznych form rosyjskiej architektury sakralnej i „stylu ruskiego” architektury rosyjskiej schyłku XIX wieku.

Jeszcze inny przykład to kościół katolicki w Batumi, ufundowany społeczności tego miasta przez Stefana Zubalaszwilego z Tbilisi, bogatego przemysłowca i filantropa, członka Towarzystwa Dobroczynności przy tbiliskiej parafii katolickiej. Kościół, z entuzjazmem opisywany w ówczesnej prasie jako wzór „stylu bałtycko-gotyckiego”, jest reprezentacyjną, dużą, trójnawową, neogotycką pseudobazyliką z transeptem, wydzielonym prezbiterium i dwuwieżową fasadą. Jego elewacje i wnętrze wyposażono w bogaty i eklektycznie zróźnicowany, także materiałowo, fakturalnie i kolorystycznie, zespół dekoracji rzeźbiarskich (posągi świętej Nino i świętego Andrzeja w fasadzie), kamienny detal architektoniczny, dekoracje ornamentalne i cenne artystycznie, ornamentalne i figuralne polichromie wypełniające całe wnętrze kościoła.

Najbardziej znanym dziełem Aleksandra Rogojskiego w Tbilisi, jednym z symboli miasta, jest budynek dawnego Kaukaskiego Oficerskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Powstał, ponieważ architekt wygrał konkurs na jego projekt, ogłoszony w 1910 roku. Okazały, niezwykle reprezentacyjny budynek otrzymał bogaty wystrój rzeźbiarski, będący dziełem pracowni Andreolettiego. Ostatnie z dzieł zaprojektowanych przez Rogojskiego, a ukończonych już po jego śmierci, to ufundowana przez dwór carski, w imieniu córki cara, Wielkiej Księżnej Olgi Nikołajewny Romanowej, klinika położnicza w Tbilisi. Duży, kubiczny gmach otrzymał eklektyczne, klasycyzujące i secesyjne dekoracje fasady i elewacji.

Aleksander Rogojski zmarł 26 maja 1912 roku w Warszawie, podczas jednego z pobytów w tym mieście. W Tbilisi, w dniu 29 maja 1912 roku, zarządy Teatru Cesarskiego i kliniki położniczej, instytucji z którymi związany był Rogojski przed śmiercią, zorganizowały uroczystości żałobne dla upamiętnienia architekta.

Źródła:

Beridze V., Tbilisis khurotmodzgvreba 1801–1917 [Architektura Tbilisi w latach 1801–1917], t. 1-2, Tbilisi 1960–1963.

Furier A., Polacy w Gruzji, Warszawa 2009, s. 309.

Gorbaczew W., Diełowoj i torgowo-promyszlennyj Tiflis. Sprawocznaja kniżka, Tiflis 1904, s. 24.

Gorbaczew W., Diełowoj Tiflis. Sprawocznaja kniżka, Tiflis 1909, s. 62, 89.

„Kavkaz. Ežednevnaja literaturno – političeskaja gazeta”, 1912, nr 121 (29.05.1912), s. 1.

„Kavkaz. Ežednevnaja literaturno –  političeskaja gazeta”, 1912, nr 124 (01.06.1912), s. 2.

Kawkazskij kalendar na 1908 god, Tiflis, 1907, s. 6, 350.

„Kraj”, 1899, nr 12 (21.03–2.04.1898), s. 23.

„Kraj”, 1903, nr 20 (16–25.05.1903), s. 17.

„Kraj”, 1909, nr 3 (23.02–5.03.1909), s. 12–13.

Mania M., European architects in Tbilisi, Tbilisi 2006, s. 55.

Mróz J., Artystyczne dokonania Polaków w Gruzji, [w:] Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej., t. 1, red. W. Walczak, K. Łopatecki, Białystok 2010, s. 111–116.

Opaska J., Działalność polskich architektów w Tbilisi w XIX i w początkach XX wieku, [w:] „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, z. 1/2012, s. 118–120.

Pâtyj otčet pravleniâ blagotvoritelnago obŝestva pri Rimsko-katoličeskoj prihodskoj Petro-Pavlovskoj cerkvi v Tiflisě s 1 ânvarâ po 31 dekabrâ 1899 goda, Tiflis 1900, s. 14, 16.

Tiflis. Architektur am Schnittpunkt der Kontinente, Wiedeń 2016, s. 45, 88, 92, 107.

Wójcik A., Stokłosa M., Polscy architekci na świecie, Warszawa 2020, s. 100–101.

Mapa