Aleksander Czekanowski - odkrywca trapów syberyjskich

Opracowanie: dr hab. Mariusz Kulik

location_on Mapa szczegółowa

Aleksander Piotr Czekanowski (1833–1876) – geolog, zesłaniec, badacz Syberii

Urodził się w rodzinie szlacheckiej 12 grudnia 1833 roku, w Krzemieńcu, jako syn Wawrzyńca, właściciela miejscowego pensjonatu, i Joanny z domu Gostell. Ukończył gimnazjum w Kijowie, a następnie wstąpił na wydział lekarski uniwersytetu w tym mieście. W trakcie studiów pochłonęły go nauki przyrodnicze, przede wszystkim geologia, na co wpływ miały prace wykładających na uczelni profesorów oraz kontakty z uniwersytetem w Dorpacie (obecnie Tartu), do którego Czekanowski przeniósł się w 1855 roku. Poznał tam swoich późniejszych współpracowników: Benedykta Dybowskiego i Fryderyka Schmidta (w przyszłości członka Cesarskiej Akademii Nauk). W Dorpacie pracował nad oznaczeniem i usystematyzowaniem petrograficznych zbiorów uniwersyteckich. W latach 1856–1857, wraz ze wspomnianym Fryderykiem Schmidtem oraz Janem Nieszkowskim i Gustawem Rupniewskim, zwiedzał Estonię, nabywając umiejętności, które, jak sądził, wykorzysta kiedyś w pracach nad geologią Podola. Jednak z braku środków przerwał studia i w 1857 roku powrócił do Kijowa, gdzie zajął się, podobnie jak w Dorpacie, oznaczaniem i systematyzowaniem uczelnianej kolekcji paleontologicznej. Wykonywał także różne prace zlecone dla miejscowego komitetu statystycznego.

W kijowskim mieszkaniu Czekanowskiego odbywały się spotkania młodzieży, w których uczestniczył należący do powstańczego Rządu Narodowego Benedykt Dybowski. Gospodarz, podejrzewany o udział w powstaniu styczniowym, został w 1863 roku uwięziony i zesłany na Syberię, na 12 lat katorgi. W trakcie wędrówki na zsyłkę, posługując się prowizoryczną, wykonaną z denka karafki lupą, zbierał najróżniejsze okazy przyrodnicze (owady, próbki geologiczne), które gromadził w robionych własnoręcznie kasetkach. Zbiory te trafiły później do przyjaciela ze studiów w Dorpacie Fryderyka Schmidta.

W drodze na Syberię Czekanowski zachorował na tyfus, z którego wywiązały się dodatkowe komplikacje zdrowotne mogące spowodować późniejsze, nawiedzające go okresowo stany depresyjne (nazywane wówczas melancholią). Jednak, mimo że niedoleczony, ruszył dalej i w 1865 roku przybył do Irkucka, skąd skierowano go do Siwakowej, a potem do Darasunia na Zabajkalu. Podczas tego etapu opiekowali się nim Leon Dąbrowski (również kolega ze studiów w Dorpacie) oraz Benedykt Dybowski, który ubocznie praktykował także medycynę. Ten ostatni usiłował wciągnąć przyjaciela do zesłańczego kółka badaczy przyrody Bajkału, jednak Czekanowski nie potrafił pracować zespołowo. Wkrótce przeniesiono go w okolice Brackiego Ostrowa, nad katarakty Angary, opodal wioski Paduń. W tym czasie Czekanowski rozpoczął studia geologiczne nad tak zwanym Lądem Angary. Wykonywał obserwacje meteorologiczne, używając w tym celu przyrządów własnego pomysłu do badania, między innymi, mechanizmu wiatrów.

W tym czasie spotkał się z podróżującym po Syberii Fryderykiem Schmidtem, który zakupił u niego wspomniane wcześniej zbiory dla Cesarskiej Akademii Nauk i zamówił dalsze. Zaopatrzył też przyjaciela w książki. W 1868 roku Schmidt uzyskał pozwolenie na przenosiny Czekanowskiego do Irkucka, gdzie ten został wolontariuszem w Oddziale Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego, którym kierował generał Bolesław Kukiel. W nowym środowisku wyzdrowiał, odzyskał dawną energię i uporządkował dotychczasowe zbiory oddziału towarzystwa. Korzystając z pomocy innych zesłańców (Dybowskiego, Hartunga, Ekerta, Czerskiego), prowadził rozległe badania terenowe; jego pierwszym dziełem naukowym był geologiczny opis guberni irkuckiej. Czekanowski zebrał w nim dotychczasowe wyniki badań i powiązał z własnymi, co przyniosło mu w 1870 roku mały złoty medal Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego. Praca, wydana drukiem w 1874 roku, wykazywała konieczność dalszych badań nieznanych obszarów Syberii. W trakcie badań guberni irkuckiej Czekanowski odkrył bogate złoża kopalne flory jurajskiej w Ust’ Biełaju nad Angarą. Odkrycie było na tyle głośne, a zbiory paleontologiczne tak ciekawe, że stały się podstawą pracy profesora Heera z Zurychu.

W 1871 roku Czekanowski wraz z Dybowskim, Godlewskim, Wrońskim i Neumanem (astronomem z Dorpatu) wyprawili się w Góry Sajańskie na granicy Mongolii. Zachęcony powodzeniem Czekanowski postanowił przebadać całość Wyżyny Wschodniosyberyjskiej, pomiędzy dolinami wielkich rzek: Jeniseju i Leny. Rozprawa na ten temat, napisana ze Schmidtem, zyskała aprobatę Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego. W 1873 roku Czekanowski wyruszył na kolejną wyprawę, tym razem jako jej kierownik, która przemierzyła dolinę Katungi (na przestrzeni około 2300 wiorst), dotarła do Jeniseju i wróciła do Irkucka. Jej członkowie przebyli w karawanie Tunguzów obszary położone na północy Syberii, badając góry i dorzecza Olenioku i Wiluju. Część trasy (około 1700 wiorst) pokonali na grzbietach reniferów i na tratwie (2 czerwca–13 września). Rejs tratwą przerwał pojawiający się na rzece Oleniok lód, a badacze ruszyli w dalszą drogę saniami. W ten sposób dotarli do ujścia Olenioku, a następnie przez ujście Leny do Jany. Osiągnęli Wierchojańsk i Jakuck, by 5 stycznia dotrzeć do Irkucka. W Jakucku Czekanowski otrzymał propozycję od Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego, by przedłużyć wyprawę o rok i zbadać rzeki Anabar i Chatanga. Nie przystał na nią, miał własne plany – interesował go dolny bieg Leny i jej ujście pod względem geologicznym. Udał się tam w 1875 roku na własną rękę, dzięki darowiznom i zaciągnięciu pożyczek. W podróży towarzyszył mu Zygmunt Węgłowski (były powstaniec, uczeń gimnazjum w Równem i student uniwersytetu w Kijowie). Z Irkucka wyjechali 15 maja 1875 roku, a dwa tygodnie później znaleźli się w Jakucku, skąd udali się wielką łodzią w dół Leny. 27 lipca przesiedli się na grzbiety reniferów, pokonali dział wodny między Oleniokiem a Leną, do ujścia której dążyli. 26 sierpnia dotarli na górę Karamczat znajdującą się w pobliżu Oceanu Lodowatego. Rozbili obozowisko niedaleko cmentarza wyprawy morskiej, która w XVIII wieku poszukiwała tak zwanej Drogi Północnej. Poganiani zbliżającą się zimą zbadali deltę Leny i 6 września wyruszyli w drogę powrotną na saniach zaprzężonych w renifery. 18 września dotarli do Leny, a przez Wierchojańsk i Jakuck 20 grudnia 1875 roku do Irkucka. W trakcie wyprawy trwającej siedem miesięcy przebyli ponad 11 000 kilometrów. Przywieźli obfite zbiory: 1500 okazów paleontologicznych, 3000 botanicznych, 7000 entomologicznych.

Podróże i przeprowadzone badania przyniosły Czekanowskiemu rozgłos i uznanie władz. Cesarskie Towarzystwo Geograficzne uzyskało dla niego amnestię i zaprosiło do Petersburga w celu opracowania rezultatów wypraw. Zamieszkał w Muzeum Mineralogicznym Akademii Nauk (jako kustosz) i zajął się rysowaniem map i opracowywaniem swoich zbiorów, które zdeponował w akademii. Ustalił skład syberyjskiej fauny i roślinności, dokonał szczegółowych pomiarów trwania, siły i wzrostu drzew na odwiedzonych przez siebie obszarach. W trakcie podróży naukowej do Sztokholmu porównał okazy geologiczne ze Spitsbergenu z własnymi znaleziskami. Jesienią 1876 r. przygotowywał referat podsumowujący jego trzy wyprawy, mający być uzasadnieniem organizacji dalszych badań na Syberii.

Niestety, powróciła depresja. Czekanowski zmarł w Petersburgu 18 października 1876 roku, w wyniku niewydolności nerek (orzeczenie lekarskie sugerowało zatrucie amoniakiem).

W ciągu trzech lat, podróżując po wschodniej Syberii, przebył 25 000 kilometrów. W pracy znakomicie przysłużyły mu się takie cechy, jak żywotność, inteligencja i spostrzegawczość, a także ogromna sympatia do rdzennych mieszkańców – Tunguzów. Z pozostałych po nim zbiorów oraz obserwacji, zwłaszcza geologicznych, korzystało w swoich pracach wielu uczonych. Sporządzone przez Czekanowskiego mapy uzupełniły topografię Rosji azjatyckiej.

 

Kijas A., Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Warszawa–Poznań 2000, s. 59–60.

Słabczyński T., Encyklopedia odkryć i odkrywców, Warszawa 2004, s. 184–186.

Turkowski T., Czekanowski Aleksander, PSB, t. 4, s. 321–323.

Wójcik Z., Udział Polaków w rozpoznaniu przyrody Syberii, [w:] Polacy w nauce, gospodarce i administracji na Syberii w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2007, s. 636–656.

 

Mapa

Miejsce urodzenia


Krzemieniec, Obwód tarnopolski, Ukraina

Nauka w gimnazjum, studia lekarskie na Uniwersytecie, praca na uczelni


Kijów, Ukraina

Studia w Dorpacie, praca na uczelni


Tartu, Estonia

Zesłanie na Syberię, pracownik w Oddziale Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego


Irkuck, Rosja

Zesłanie na Syberię


Darasun, Kraj Zabajkalski, Rosja

Zesłanie na Syberię


Bratsk, Rosja

Wyprawa w 1871 roku


Góry Sajańskie, Kraj Krasnojarski, Rosja

Wyprawa badawcza


Wyżyna Środkowosyberyjska, Kraj Krasnojarski, Rosja

Obszar wypraw z 1873 i 1875 roku


Jakucja, Rosja

Miejsce pracy w Muzeum Mineralogicznym Akademii Nauk, miejsce śmierci


Petersburg, Rosja

Miejsce podróży naukowej


Sztokholm, Szwecja