Klementyna z Sanguszków 1° v. Ostrowska, 2° v. Małachowska - „opiekunka rymów Mickiewicza”

Opracowanie: Katarzyna Krawczyk

Klementyna z Sanguszków urodziła się 18 grudnia 1786 roku w jednej z najbardziej cenionych rodzin XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej. Była córką Janusza Modesta Sanguszki oraz jego drugiej żony Anieli z Ledóchowskich. Miała siostrę Barbarę oraz dwóch starszych braci: Karola, żonatego z krewną Dorotą z Sanguszków, i Konstantego, który poślubił córkę hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego, Katarzynę (2° v. Potocką). Jej dziadami po mieczu byli marszałek wielki litewski Paweł Karol oraz Barbara z Duninów Sanguszkowie. Babka Klementyny z powodzeniem oddawała się działalności literackiej i translatorskiej, prowadziła salon towarzyski i utrzymywała kontakty z artystami czasów stanisławowskich, w tym z Ignacym Krasickim, Franciszkiem Karpińskim i Elżbietą Drużbacką. Szczególnie ważne i trwałe okazały się kontakty z poetką, skarbnikową żydaczewską – Elżbietą Drużbacką.

Klementyna z Sanguszków dwukrotnie wychodziła za mąż. Z pierwszym mężem, Władysławem Ostrowskim, przeżyła około pięciu lat, a ich małżeństwo zakończyło się rozwodem. Ostrowski tłumaczył poezję angielską, m.in. dokonał przekładu utworów George’a Byrona, w tym Dziewicy z Abidos i Giaura, a także poematu Pieśni Osjana autorstwa Jamesa Macphersona, poezji Johanna Wolfganga Goethego i Friedricha Schillera. Podczas powstania listopadowego Ostrowski wszedł do Wydziału Wykonawczego Rady Administracyjnej, następnie został marszałkiem sejmu. Drugim mężem Klementyny był Napoleon Leon Małachowski. Hrabina była starsza od niego o dwadzieścia jeden lat. Małżeństwo zakończyło się przedwczesną śmiercią Małachowskiego.

Jako zamożna przedstawicielka arystokratycznej rodziny hrabina starała się uczestniczyć w ówczesnym życiu kulturalnym. Aktywność Klementyny 1° v. Ostrowskiej, 2° v. Małachowskiej przypadła na lata dwudzieste i trzydzieste XIX stulecia. Na ziemiach polskich z jednej strony były to czasy wyjątkowo niespokojne i niesprzyjające stabilnej działalności kulturalnej, artystycznej czy charytatywnej, z drugiej strony właśnie wtedy najbardziej potrzebowano takich działań. Hrabina dopiero po śmierci matki oraz po dokonaniu podziału rodzinnego majątku między nią a jej brata Karola Sanguszkę w 1823 roku uzyskała niezależność finansową i mogła pozwolić sobie na wspomaganie inicjatyw, które były jej bliskie. Największą z nich było udzielenie wsparcia finansowego przy wydaniu pierwszej edycji paryskiej Poezyj Adama Mickiewicza.

Paryskie wydanie dzieł poety zostało zainicjowane przez Leonarda Chodźkę w 1828 roku. Chodźko wydał dwa tomy Poezyj, w których znalazł się przedruk dwóch pierwszych tomików wileńskich z lat 1822–1823, wiersz do Joachima Lelewela oraz Sonety według edycji moskiewskiej. Rok później wydany został trzeci tom z tej edycji. Książki zostały starannie wykonane – odbite pięknymi czcionkami różnej wielkości na bardzo dobrej jakości białym papierze, ozdobione winietami oraz miedziorytowym portretem Mickiewicza. Hrabina Ostrowska nie znała Adama Mickiewicza osobiście, ceniła jednak jego poezję i zauważała, że wielu Polaków jest pod ogromnym wrażeniem nie tylko jego twórczości, lecz także postawy patriotycznej. Szlachetne pobudki, jakimi kierowała się hrabina, sprawiły, że kontynuowała ona swoje wsparcie, dzięki któremu paryska edycja doczekała się aż ośmiu tomów. Wydano tysiąc egzemplarzy Poezyj, a koszt odlania czcionek, druku i papieru wyniósł sześć tysięcy franków. Ostrowska zabrała ze sobą do Warszawy dwieście egzemplarzy, tam ich sprzedażą miał zająć się Joachim Lelewel, a uzyskane pieniądze zobowiązał się przesłać bezpośrednio do poety. Chodźko miał natomiast zająć się sprzedażą egzemplarzy pozostawionych w Paryżu i także zobowiązał się, że uzyskaną kwotę prześle Mickiewiczowi. Hrabina nie chciała mieć żadnych zysków, jej wolą było, aby cały dochód ze sprzedaży trafił do poety. Spowodowane było to jej przeświadczeniem, że ceniony autor jest w niezbyt dobrej sytuacji materialnej. Ofiarność Klementyny z Sanguszków wobec Mickiewicza została podkreślona także przez Leonarda Chodźkę w Przedmowie do pierwszego tomu.

Mimo że Ostrowska miała szczere intencje, jej uczynek nie spotkał się z dobrym przyjęciem Mickiewicza oraz jego przyjaciela Lelewela. Trzeba zaznaczyć, że wieszcz nie był poinformowany o paryskich planach wydawniczych Chodźki. O wszystkim dowiedział się już po fakcie, na początku maja 1828 roku. Przede wszystkim kłopotliwe okazały się sprawy finansowe. Hrabina nie wiedziała, na jakich zasadach funkcjonuje działalność wydawniczo-księgarska i oczekiwała, że poeta otrzyma cały zysk ze sprzedanych tomów. Mickiewicz znalazł się w niezręcznym położeniu. Dopiero niemal rok po napisaniu przez Ostrowską listu zawiadamiającego go o wydaniu jego poezji zdobył się, aby jej podziękować. Do listu dołączył egzemplarz nowego petersburskiego wydania poezji, który przekazał jej za pośrednictwem Lelewela. Swoją zwłokę w odpowiedzi na list zrzucił na karb długiego oczekiwania na to najnowsze wydanie Poezyj. Wsparcie udzielone poecie dużo znaczyło dla Klementyny z Sanguszków, na podstawie korespondencji widać, że była w nie w pełni zaangażowana. Nie było to jednorazowe działanie – dziesięć lat później, w 1838 roku hrabina wsparła finansowo profesora zoologii Feliksa Pawła Jarockiego przy wydaniu szóstego, ostatniego tomu podręcznika Zoologia, czyli zwierzętopismo ogólne podług naynowszego systemu ułożone. O pomocy hrabiny wiadomo z dedykacji umieszczonej na początku podręcznika.

Inny charakter miała fundacja warszawskiego kościoła pw. św. Karola Boromeusza, której Klementyna z Sanguszków dokonała kilka miesięcy przed śmiercią. Kwota przez nią ofiarowana była podstawą finansową, dzięki której w 1841 roku rozpoczęto prace nad jego budową, zakończone w listopadzie 1849 roku. Hojną fundatorkę postanowiono upamiętnić i w bocznej kaplicy znalazło się epitafium z jej portretem wykonanym w 1842 roku.

Hrabina była także świadkiem powstania listopadowego. Starała się wspierać powstańców, przede wszystkim dokonując hojnych wpłat, wspierając oddolnie organizowane regionalne zbiórki kosztowności czy wspomagając znajdujące się w jej dobrach szpitale poprzez dostarczanie materiałów opatrunkowych. Pierwszym wydarzeniem, w które zaangażowana była hrabina, był przejazd wielkiego księcia Konstantego przez należące do niej dobra lubartowskie. Wielki książę wraz z żoną oraz najbliższym otoczeniem zostali umieszczeni w lubartowskim pałacu hrabiny. Ostrowska została także kwestarką w Lubartowie – trudna sytuacja finansowa spowodowała, że organizowano wiele dobrowolnych zbiórek na rzecz powstańców. Zachęcano do przekazywania przedmiotów wartościowych, takich jak biżuteria, w  tym również obrączki. Hrabina dokonywała także indywidualnych wpłat: dla rannych powstańców znajdujących się w wojskowym szpitalu warszawskim wpłaciła dziesięć tysięcy złotych, za co na łamach „Gazety Polskiej” dziękował jej dyrektor tego szpitala. Właścicielka dóbr lubartowskich starała się być pomocna także wobec lokalnych potrzeb. W 1830 roku w Lubartowie działał szpital wojskowy, którego wyposażenie, stan sanitarny i lokalowy nie były w stanie sprostać warunkom wojennym i coraz większej liczbie rannych. Z pomocą przyszła Klementyna, która zajęła się przygotowywaniem szarpi dla lubartowskich lazaretów i zachęcała do tego innych. Jej patriotyczna postawa została opisana i podana jako wzór do naśladowania w ówczesnej prasie. Po upadku powstania hrabina wspierała polskich emigrantów w Paryżu. Przede wszystkim napływały do niej prośby o pomoc finansową, a ona nie pozostawała na nie obojętna i na miarę swoich możliwości starała się wspierać najbardziej potrzebujących.

Hrabina, jak na arystokratkę przystało, w latach 1816–1830 odbyła wiele zagranicznych podróży, które w jakiś sposób ukształtowały jej zainteresowania. Specjalne miejsce na mapie jej podróży miały miejscowości uzdrowiskowe, do których regularnie wyjeżdżała nie tylko w celach rozrywkowych i poznawczych, ale przede wszystkim po to, by poprawić swój stan zdrowia. Z wyjazdów do Italii przywiozła do kraju dwa obrazy cenionych artystów – Ecce homo florenckiego malarza Carla Dolciego oraz swój portret namalowany przez Vincenza Camucciniego. Obydwa dziś znajdują się w Muzeum Okręgowym w Tarnowie.

Aktywność hrabiny 1° v. Ostrowskiej, 2° v. Małachowskiej nie była zbyt imponująca, jednak trzeba zauważyć, że musiała być ograniczona ze względu na stan zdrowia. Prawdopodobnie chorowała na gruźlicę i zmagała się z nią przez większą część swojego życia. Klementyna z Sanguszków zmarła 28 grudnia 1841 roku w Paryżu w wieku pięćdziesięciu pięciu lat. Pogrzeb odbył się 30 grudnia w paryskim kościele św. Rocha, pochowano ją na cmentarzu Père-Lachaise.

Bibliografia:

1. Barańska A., Kobiety w powstaniu listopadowym 1830–1831, Lublin 1998.
2. Barańska A., Wymarsz Korpusu Wielkiego Księcia Konstantego z Królestwa Polskiego w świetle wspomnień Nadieżdy Iwanowny Golicyny, „Teka Komisji Historycznej” 2011, t. 8, s. 16–30.
3. Chodźko L., Przedmowa, w: Mickiewicz A., Poezye, t. 1, Paryż 1828, s. I–VII.
4. Chrzanowska P., Katalog portretów książąt Sanguszków w zbiorach Muzeum Okręgowego w Tarnowie, oprac. I uzup. K. Sołtys, Tarnów 1994.
5. Czeppe M., Sanguszko Janusz Modest (1749–1806), w: PSB, t. 34, red. H. Markiewicz, Kraków 1993, s. 492–494.
6. Dokument dotyczący małżeństw Klementyny z Sanguszków, Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, sygn. 1/344/0/-/0094.
7. Dokument dotyczący rozwodu Klementyny z Sanguszków Ostrowskiej i Władysława Ostrowskiego, Lublin, 17 lipca 1821, Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Sanguszków, sygn. teka 222/16.
8. Dzieła Adama Mickiewicza, wydanie zupełne przez dzieci autora dokonane, t. 9, Paryż 1884, s. 292, s. 138–139.
9. Jarocki F.P., Zoologia, czyli zwierzętopismo ogólne podług naynowszego systemu ułożone, t. 6: Owady, cz. 1, Warszawa 1838.
10. Kaleta R., Sensacje z dawnych lat, Wrocław 1980.
11. Klementyna Małachowska, „Narodowość”, cz. 3, styczeń-marzec 1842, s. 2.
12. [Klementyna z  XX. Sanguszków Hrabina Małachowska], „Kurier Warszawski”, 13 stycznia 1831, nr 13, s. 67.
13. Korespondencja Adama Mickiewicza, t. 2, Paryż 1872, s. 51-56.
14. Krasny P., Kurzej M., Kościół św. Karola Boromeusza na ulicy Chłodnej w Warszawie, w: Święty Karol Boromeusz a sztuka w kościele powszechnym, w Polsce, w Niepołomicach, red. P. Krasny, M. Kurzej, Kraków, Niepołomice 2013, s. 127–154.
15. Listy do Adama Mickiewicza, t. 4, oprac. M. Dernałowicz, E. Jaworska, W. Kordaczuk, red. E. Jaworska, M. Prussak, Warszawa 2014, s. 115-116.
16. Listy Klementyny z Sanguszków Ostrowskiej Małachowskiej do Anieli z Ledóchowskich Sanguszkowej, Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Sanguszków, sygn. koresp. 39, sygn. teka 414/15, sygn. teka 222/16.
17. Listy Klementyny z Sanguszków Ostrowskiej Małachowskiej do Władysława Ostrowskiego, Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, sygn. 1/344/0/-/0093, 1/344/0/-/0365.
18. Marszalska J.M., Biblioteka i archiwum Sanguszków. Zarys dziejów, Tarnów 2000.
19. Mickiewicz A., Dzieła, t. 14, Listy, cz. 1, 1815–1829, oprac. M. Dernałowicz, E. Jaworska, M. Zielińska, Warszawa 1998, s. 491-492, 576-577, 580-581.
20. Mickiewicz A., Poezye, t. 1, t. 2, Paryż 1828.
21. Ofiara patriotyczna, „Nowa Polska”, 3 marca 1831, nr 61, [s. 1].
22. Sołtys K., Katalog wystawy stałej, Tarnów 2016.
23. Targońska E., Lubartów w powstaniu listopadowym w świetle źródeł historycznych, „Lubartów i Ziemia Lubartowska” 2016, t. 19, s. 45–76.
24. [Wiadomości urzędowe od wojska], „Gazeta Polska”, 26 marca 1831, nr 82, s. 3–4.
25. Zajewski W., Ostrowski Władysław Tomasz (1790–1869), w: PSB, t. 24, red. E. Rostworowski, Wrocław 1979, s. 585–588.
26. Zawiadomienie o śmierci Klementyny z Sanguszków Małachowskiej, Paryż, 28 grudnia 1841, Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. nr inw. MNK 17-rkps-6982-III, t. 2.