August Antoni Jakubowski - autor pierwszej książki o polskiej literaturze wydanej w Stanach Zjednoczonych, wybitnie uzdolniony poeta, prekursor młodopolskiego pesymizmu, syn Antoniego Malczewskiego

Opracowanie: dr Ewa Modzelewska-Opara

(…) me imię
Wkrótce tu zapomniane nikogo nie wzruszy
W obcej ziemi gdzieś skończę życie me tułacze,
Grób mój nie będzie między groby podolskimi,
Dusza tylko w ojczyźnie, choć proch w obcej ziemi

Słowa te, zaczerpnięte z poezji Augusta Antoniego Jakubowskiego, przepełnionej głębszym pesymizmem niż słynne dzieło jego ojca (Maria Antoniego Malczewskiego) i prekursorsko zapowiadającej młodopolską „lirykę ciemną”, nie spełniły się w całej rozciągłości. Postać pisarza zapomnianego na niemal sto lat, deportowanego w grupie 234 Polaków do USA po ustaleniach zaborców w Münchengratz, w ostatnim czasie cieszy się rosnącym zainteresowaniem badawczym. Liczne publikacje pojawiające się na jego temat ukazują go nie tylko jako syna wielkiego poety romantycznego, lecz także jako pisarza samodzielnego, godnego uwagi m.in. jako autor The Remembrances of a Polish Exile, pierwszej książki w języku angielskim wydanej w Stanach Zjednoczonych, przybliżającej amerykańskiemu czytelnikowi polską historię, kulturę, literaturę i szkolnictwo, praktycznie nieznane wcześniej na ziemi Waszyngtona. Jakubowski za pośrednictwem tego właśnie utworu (zapewne jako pierwszy) stwarzał Amerykanom także możliwość empatycznego wglądu w dzieje Ukrainy, poświęcając jej jeden rozdział w swojej pracy. Obraz Podola jako „kolebki dzieciństwa”, przestrzeni locus amenous na zawsze utraconej, wielokrotnie powraca w jego liryce, realizującej nowatorskie tendencje.

Wpisujące się w nurt czarnego romantyzmu, przeniknięte bólem istnienia utwory są określane przez badaczy jako „pamiętnik duszy” (Alina Witkowska) oraz „dziennik skazańca egzystencjalnego” (Jarosław Ławski). Nierzadko opatrzone dokładnymi datami, pisane w czasie przetrzymywania w więzieniu oraz długiej i niebezpiecznej podróży do USA, pobytu na obczyźnie, a w końcu przed samobójczym strzałem z pistoletu, obrazują stopniowe zamykanie się na świat, pogrążanie w mroku rozpaczy i beznadziei, aż po dojrzewanie do śmierci i jej pragnienie. Julian Maślanka uznał wiersz poety pt. Dumanie IV, napisany prawdopodobnie tuż przed jego samobójczą śmiercią, za „jeden z najbardziej tragicznych utworów w naszej poezji”, zestawiając go z Mickiewiczowskim Do Matki Polki.

Jakubowskiemu zawdzięczamy także jedne z pierwszych wierszy o Indianach w polskiej literaturze (Indianin i Indianka), nie tylko budujące postkolonialną paralelę z losem Polaków, ale też obfitujące w indiańskie realia folklorystyczne, w nowoczesny sposób wychodzące na spotkanie Innego.

„Jeden z najfatalniejszych losów polskich XIX stulecia”

August Antoni Jakubowski urodził się prawdopodobnie w 1816 roku (wskazuje na to m.in. wykaz aktów zgonów w Northampton oraz epitafium nagrobne poety) na Podolu. Jak pisał Marcin Rosienkiewicz, przyjaciel i współtowarzysz wygnania do Ameryki, poeta do 10 roku życia pozostawał w przekonaniu, że jest sierotą. Radość z poznania rodziców nie trwała jednak długo. Jakubowski dwukrotnie musiał mierzyć się z ich utratą („robak straty” pod różnymi postaciami będzie później powracał w lirycznej twórczości młodzieńca). Antoni Malczewski, po którym syn zapewne otrzymał drugie imię, zmarł bowiem w 1826 roku. Dowód uznania talentu ojca znajdziemy w The Remembrances, gdzie Jakubowski przełożył wierszem 2 fragmenty Marii (a właściwie je sparafrazował), nazywając ją „wiecznym pomnikiem chwały” Malczewskiego. Z kolei postać matki poety do tej pory pozostaje owiana tajemnicą, zmowa milczenia na jej temat pozwala przypuszczać, że pochodziła ona z wysokiego rodu. Niewykluczone, że mogła być nią Franciszka Maria Lubomirska z domu Załuska, wielka miłość Malczewskiego, z którą pragnął wziąć ślub. Nie ulega natomiast wątpliwości, że Jakubowski darzył swoją matkę głębokim uczuciem, czego potwierdzenie można odnaleźć nie tylko w pismach Rosienkiewicza, ale także w utworach młodego poety. Wedle korespondencji Theodore’a Dwighta, znanego amerykańskiego pisarza i podróżnika, Jakubowski przez wiele lat miał mieszkać w rodzinie wuja, zubożałego szlachcica. Podobnie jak Malczewski uczęszczał do Liceum Krzemienieckiego i tak jak ojcu nie było mu dane zrealizować wszystkich etapów nauki.

Analiza dostępnych źródeł nie pozwala potwierdzić hipotezy o udziale Jakubowskiego w powstaniu listopadowym. Według świadectw osób najbliższych poecie był on za młody na bezpośrednie uczestnictwo w insurekcji, co nie przeszkodziło mu jednak w zaangażowaniu się w konspiracyjną działalność patriotyczną. Schwytany w Galicji, więziony w Brnie i Trieście, na mocy układu w Münchengratz został deportowany w pierwszym masowym transporcie do USA w 1833 roku.

Kiedy dwie fregaty Hebe i Guerriera w 1834 roku przybyły do Nowego Jorku, idealizowana wizja Stanów Zjednoczonych jako kolebki wolności, z którą łączyły Polaków niepodległościowe wysiłki Kościuszki i Pułaskiego, zderzyła się z twardą Jacksońską rzeczywistością Ameryki, gdzie najbardziej ceniono pracę rąk własnych oraz ideał self made mana (człowieka, który wszystko zawdzięcza samemu sobie). Polscy przybysze mający szlacheckie pochodzenie, nieznający języka angielskiego i nieposiadający wyuczonego zawodu, często musieli trudnić się ciężkimi pracami fizycznymi.

Mimo niesprzyjających okoliczności los Jakubowskiego zapowiadał się nad wyraz obiecująco. Jego zalety dostrzegł Theodore Dwight. Rekomendując wyjeżdżającego do Albany młodzieńca Williamowi Buellowi Sprague’owi, podkreślał, że cieszy się on szacunkiem rodaków, cechuje go miłe i szlachetne usposobienie, wrażliwość oraz zdolności lingwistyczne, które umożliwiają mu uczenie języka francuskiego i zrobienie w krótkim czasie znaczących postępów w nauce angielskiego, pozwalających „stworzyć wysokiej klasy dzieło literackie dotyczące kraju jego pochodzenia”. To właśnie Dwight miał zarysować plan stworzenia The Remembrances i przedstawić pomysł wydania dzieła Sprague’owi, cenionemu kaznodziei i jednemu z największych bibliofilów w amerykańskiej historii.

Duchowny opatrzył The Remembrances wprowadzeniem, gdzie określił je dziełem „znamionującym geniusza”. Książka ta, będąca jednocześnie miniaturową antologią polskiej poezji romantycznej, ukazała się pierwszy raz w 1835 roku i cieszyła się popularnością na ziemi Waszyngtona. Była ona publikowana co najmniej 4 razy w ciągu jednego roku (1835), m.in. przez Adama Waldie’go oraz Colgera Shermana, najbardziej wziętego wydawcę w Filadelfii tamtych czasów. W 1836 roku kolejne wznowienie wydała firma Haswell & Fleu w dwóch wariantach oprawy, co także wskazywało na prestiż autora. Odnalezioneegzemplarze, należące do polsko-amerykańskiego środowiska i opatrzone dedykacjami, świadczą o popularności tomiku, który zapewne funkcjonował jako swoisty bilet wizytowy w towarzystwie. W 2013 roku The Remembrances of a Polish Exile na język polski przetłumaczyli Jarosław Ławski i Piotr Oczko, którzy ustalili, że w 1990 roku dzieło zostało także wydane w Northampton przez Fredericka Zimnocha, natomiast w latach 2009-2014 siedmiokrotnie publikowano je w USA oraz dwukrotnie w Indiach, najczęściej w formie reprintów.

Sprague nie tylko wsparł Jakubowskiego w wydaniu jego pionierskiego dzieła, ale  prawdopodobnie pomógł mu również w otrzymaniu posady nauczyciela języka francuskiego w prestiżowej Sedgwick School w Lenox. Młodzieniec wkrótce po wydaniu swojej książki udał się w podróż do Meksyku, gdzie zamierzał spotkać się z bratem swojego ojca, Konstantym Malczewskim. Odebrawszy wyniosłe i niezgodne ze swoimi oczekiwaniami przyjęcie ze strony stryja, powrócił do Nowego Jorku ze „znacznie nadwerężonym zdrowiem”. Kilkumiesięczna podróż w obie strony malarycznymi rzekami, zapewne bez środków na godziwy wikt, sprawiła, że poeta zapadł na chorobę, która zdefigurowała go garbem, z czego według Rosienkiewicza miał żartować i nazywać siebie Ezopem. Jakubowski prawdopodobnie zachorował na powszechną w dawnych czasach gruźlicę kręgosłupa zwaną „Pott’s Disease”, czyli tuberculosis spondylitis.

Mimo poważnego urazu kręgosłupa syn Malczewskiego został zatrudniony jako nauczyciel języka francuskiego w prestiżowej szkole dla dziewcząt, Seminarium Gotyckim w Northampton (nazywanym także Miss Dwight’s School for Girls), gdzie cieszył się dużą sympatią swoich uczennic, czego ślady można odnaleźć w ich korespondencji, adnotacjach na szkolnych katalogach przy jego nazwisku, a nawet wierszach dedykowanych jego pamięci. Informator Gothic Seminary z 1836 roku wymienia Jakubowskiego jako nauczyciela francuskiego, natomiast kolejny katalog z 1837 roku zamieszcza wiadomość o jego śmierci. Mimo że zarówno polskie, jak i amerykańskie źródła świadczą o dużej życzliwości Amerykanów wobec Jakubowskiego, poeta nazywany „młodzieńcem pięknej nadziei” popełnił samobójstwo „w poranku życia”, nie mogąc się zakorzenić na obczyźnie (pisane już w Stanach Zjednoczonych The Exile’s Song i It is weary oddają poczucie egzystencjalnego uwięzienia w ziemi wolności i kosmicznego wymiaru samotności, w którym śmierć jawi się jako jedyna forma uwolnienia od przytłaczającego wygnańca znużenia). Zmarły 27 kwietnia 1837 roku Jakubowski został pochowany w Northampton jako pierwszy Polak. Środowisko polonijne w rocznice jego śmierci odwiedza miejsce spoczynku poety, przygotowując odczyty poświęcone autorowi The Remembrances. Syn Antoniego Malczewskiego pierwotnie spoczął w kwaterze rodzinnej swojej uczennicy Lucy Dewey. Później jego nagrobek przeniesiono do sektora miejskiego przy krawędzi cmentarza, miejsca przeznaczonego dla biedoty i samobójców.

W 1839 roku Marcin Rosienkiewicz, chcąc ocalić od zapomnienia utwory przyjaciela, przepisał je, sporządzając edycję Pism pośmiertnych. Tomik przesłany do Paryża ukazał się drukiem ponad 130 lat później za sprawą Juliana Maślanki, który odnalazł go w zbiorach Biblioteki Polskiej w Paryżu. Od tego czasu systematycznie pojawiają się prace poświęcone tragicznie zmarłemu poecie. Ambasadorem jego twórczości jest Jarosław Ławski, który napisał szereg studiów o wartościach liryki młodego poety. W 2013 roku ukazał się polski przekład The Remembrances, natomiast w 2015 roku Ewa Modzelewska opublikowała pierwszą monografię życia i twórczości syna Malczewskiego (wiele faktów udało się ustalić dzięki współpracy autorki z mecenasem Przemysławem Janem Blochem, prezesem nowojorskiej Fundacji Rodzinnej Blochów). Z kolei rok później wydano Majora Aleksandra (przy udziale Bogusława Doparta, Jarosława Ławskiego i Ewy Modzelewskiej), fragment niepublikowanej wcześniej powieści pisarza. Zainteresowanie badaczy losem Jakubowskiego pozwoliło odkryć nowe informacje dotyczące jego spuścizny oraz burzliwego życia, rozpiętego między dwoma kontynentami, jednak jeszcze wiele białych plam czeka na zapełnienie.

 

Bibliografia:

Bibliografia podmiotu:

Jakubowski A. A., Pisma pośmiertne, red. M. Rosienkiewicz, Paryż 1839.

Jakubowski A. A., Poezje, wstęp i red. J. Maślanka, Kraków 1973.

Jakubowski A. A., The Remembrances of a Polish Exile. Wydanie polsko-angielskie, przekł., wstęp, red. J. Ławski, P. Oczko, Białystok 2013.

Jakubowski A. A., Major Aleksander. Powieść, B. Dopart, J. Ławski, E. Modzelewska [komentarz], red. E. Modzelewska, Kraków 2016.

 

Bibliografia przedmiotu (wybór):

Coleman A. P., Coleman M. M., Dr William Buell Sprague and August Jakubowski, [w:] tychże, Polonica and Connecticut, “Polish American Studies”, vol. IV:1947, nr 1/2.

Dębicki Z., Syn Malczewskiego, „Kurier Warszawski” 1930, nr 93.

Early Polish Teacher. Death Anniversary of August A. Malczewski vel Jakubowski, „God’s field. Rola Boża”, Official Publication of the Polish National Catholic Church, vol. 94: 2016, nr 5.

Giergielewicz M., August Antoni Jakubowski and his ‘Remembrances of a Polish Exile’, „The Polish Review”, vol. 16: 1971, no. 2.

Goszczyński S., Wstęp, [w:] Antoni Malczewski, Marja, Lipsk 1844.

Grzeloński B., Polacy w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1776-1865, Warszawa 1976.

Haiman M., Ślady polskie w Ameryce, Chicago 1938.

Krzyżanowski J., Syn Malczewskiego, [w:] J. Krzyżanowski, W świecie romantycznym, Kraków 1961.

Kunaszowski O. H., Życiorysy uczestników Powstania Listopadowego zebrane na pamiątkę obchodu jubileuszowego pięćdziesięcioletniej rocznicy tego powstania, Lwów 1880.

Lachowicz T., Weterani polscy w Ameryce do 1939 roku, Warszawa 2002.

Lerski J.J., A Polish chapter in Jacksonian America. The United States and the Polish exiles of 1831, Madison 1958.

Ławski J., Bo na tym świecie Śmierć. Studia o czarnym romantyzmie, Gdańsk 2008.

Ławski J., Kanon literatury polskiej we „Wspomnieniach polskiego wygnańca”

  1. A. Jakubowskiego, „Ruch Literacki”, t. 330: 2015, nr 3.

Ławski J., Siedem. O Auguście Antonim Jakubowskim, [w:] Nihilizm i historia. Studia z literatury XIX i XX wieku, red. M. Sokołowski, J. Ławski, Białystok–Warszawa 2009.

Ławski J., To zawsze wielki człowiek, kto największy z ludzi? (Napoleon, Malczewski, Jakubowski), [w:] Literatura – Pamięć – Kultura. Prace ofiarowane Profesor Elżbiecie Feliksiak, red. E. Sidoruk, M. Leś, Białystok 2010.

Ławski J., Tragiczna i utracona – Ukraina w liryce Augusta Antoniego Jakubowskiego, [w:] „Szkoła ukraińska” w romantyzmie polskim, red. S. Makowski, U. Makowska, M. Nesteruk, Warszawa 2012.

Ławski J., W romantycznym „mroku gwiazd”. Wyobraźnia katastroficzna Augusta Antoniego Jakubowskiego, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej, G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006.

Ławski J., Czarny romantyzm Augusta Antoniego Jakubowskiego, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza”, R. VIII (L): 2015.

Maślanka J., Poeta tragiczny. (Losy i twórczość A. A. Jakubowskiego), „Ruch Literacki”, R. XIII: 1972, z. 5.

Modzelewska E., August Antoni Jakubowski i jego amerykańscy protektorzy, „Bibliotekarz Podlaski” 2017, nr 3 (36).

Modzelewska E., August Antoni Jakubowski – poeta rozpaczy. Życie i twórczość, Kraków 2015.

Modzelewska E., Wokół biografii i twórczości Augusta Antoniego Jakubowskiego. Nowe ustalenia, „Ruch Literacki” 2017, nr 4.

Nekrolog A. A. Jakubowskiego, „Młoda Polska” 1838, nr 25.

Pigoń S., Syn Malczewskiego, „Ruch Literacki” 1930, nr 3.

Piotrowski W. [wstęp i opr.], Słownik krzemieńczan 1805–1832, Piotrków Trybunalski 2005.

Podhorski-Okołów L., Do artykułu „Syn Malczewskiego”, „Ruch Literacki” 1931, nr 7. Polish Exile Dead, „Daily Hampshire Gazette”, 26 IV 1837, issue 35.

Stasik F., Polska emigracja polityczna w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1831–1864, Warszawa 1973.

“Waldie’s Select Circulating Library containing the best popular literature including memoirs, biography, novels, travels, voyages &c”, vol. 6: 1835, part II.

Wardziński Z., English Publications of Polish Exiles in the United States: 1808–1897, „The Polish Review” 1995, no. 4.

Żuk E., „The Remembrances of a Polish Exile” Antoniego Augusta Jakubowskiego, „Ruch Literacki” 1979, z. 5.