Zofia Szymanowska Lenartowiczowa - pianistka, malarka

Opracowanie: dr Edyta Chlebowska KUL

Zofia Szymanowska urodziła się w 1825 r. w Otwocku Wielkim pod Warszawą w rodzinie frankistów Teofila Szymanowskiego i jego drugiej żony, Elżbiety z Młodzianowskich. Pierwsze małżeństwo ojca – z Marią z domu Wołowską, słynną pianistką i kompozytorką, zakończyło się po dekadzie rozwodem. Wśród trójki przyrodniego rodzeństwa Zofii warto wspomnieć Celinę Szymanowską, późniejszą żonę Adama Mickiewicza, z którą po latach połączyła ją szczególnie bliska i serdeczna więź.

Zofia Szymanowska, która od dzieciństwa przejawiała uzdolnienia artystyczne, rozpoczęła swoją edukację plastyczną u boku malarza Jana Sikorskiego, który – według opinii współczesnych – był „najbardziej wziętym nauczycielem rysunków na pensjach i w szkołach” warszawskich. W 1842 r. wyjechała wraz z matką do Drezna, gdzie przez dwa lata kształciła się prywatnie u Adolfa Ehrhardta, a po powrocie do Warszawy przez kilka miesięcy pobierała lekcje u Aleksandra Lessera, twórcy obrazów historycznych, opartych na studiach z dziejów Polski. Sama Szymanowska malowała niemal wyłącznie portrety, choć po 1848 r., kiedy wróciła na pewien czas do pracowni Ehrhardta, próbowała swoich sił w komponowaniu scen figuralnych. Była również utalentowaną pianistką, w relacjach współczesnych często pojawiały się wzmianki o jej poruszającej grze.

Wyraźną cezurę w biografii Zofii Szymanowskiej stanowił rok 1850: wyjechała wówczas do Paryża i zamieszkała u Celiny i Adama Mickiewiczów. Pomagała siostrze w opiece nad dziećmi, ale przede wszystkim kontynuowała naukę malarstwa u Ary’ego Scheffera, malarza szczególnie cenionego w kręgu paryskiej Polonii, zaprzyjaźnionego m.in. z Zygmuntem Krasińskim. Wpływ nauczyciela, łączącego romantyczną uczuciowość z klasycyzmem formy, daje się zauważyć szczególnie w wykonanym w 1851 r. portrecie Celina Mickiewiczowa z córkami Marią i Heleną oraz kilka lat późniejszym Autoportrecie. Zofia malowała także indywidualne portrety dzieci Celiny oraz podobizny innych członków rodziny, w tym również Adama Mickiewicza. Wokół tego okresu w życiu Szymanowskiej narosło niemało mitów i nieścisłości, związanych zwłaszcza z jej krytycznym stosunkiem do towianizmu oraz do romansu Mickiewicza z Ksawerą Deybel. Niestety, zaginęła interesująca w tym kontekście część pisanego przez nią pamiętnika, najprawdopodobniej zniszczona przez Władysława Mickiewicza, skrupulatnie usuwającego wszelkie niewygodne świadectwa dotyczące biografii ojca.

W latach 1851-1853 wraz z kilkunastoletnią Marią Mickiewiczówną Zofia Szymanowska podróżowała po Włoszech, zajmując się edukacją siostrzenicy oraz kontynuując działalność artystyczną. Szczególnie chętnie i z powodzeniem kopiowała obrazy mistrzów dawnych, między innymi Głowę Chrystusa w cierniowej koronie Guido Reniego, Widzenie Ezechiela Rafaela, portret Dantego Giotta (z pałacu Bargello we Florencji). Po powrocie z podróży wyjechała do Warszawy, ale pod koniec 1854 r. wróciła do Paryża, aby pomóc w opiece nad Celiną Mickiewiczową, chorującą na nowotwór piersi, oraz przejąć obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Po śmierci siostry w marcu 1855 r. pozostała przy jej rodzinie, włączając się w dalsze wychowanie dzieci, również po wyjeździe Mickiewicza do Konstantynopola oraz jego nagłej śmierci pod koniec listopada tego samego roku. Doskonale rozumiała się z najstarszą córką Celiny, natomiast z młodszymi dziećmi relacje nie układały się najlepiej. W związku z tym po ślubie Marii Mickiewiczówny z Tadeuszem Goreckim definitywnie opuściła dom Mickiewiczów.

Po wyjeździe z Paryża Zofia Szymanowska zamieszkała w Rzymie, gdzie poznała Teofila Lenartowicza. Niedługo potem zaproponowała poecie połączenie się węzłem małżeńskim, na co on, zmagający się od dłuższego czasu z kamicą nerkową oraz z biedą, początkowo nie chciał przystać. Finalnie, w 1861 r. doszło do ślubu, po którym małżonkowie zamieszkali we Florencji. Ich związek, u którego źródeł leżały nie romantyczne porywy serc, lecz relacje przyjacielskie, wzajemne zaufanie i wspólne zainteresowania, okazał się trwały i udany. Lenartowicz zyskał w Zofii wierną towarzyszkę, o której dobroci, szlachetności i sile ducha wspominał wielokrotnie w swojej korespondencji. Zofia udzielała mężowi lekcji rysunku oraz zachęcała go do działalności rzeźbiarskiej, zapoczątkowanej przez niego nieco wcześniej w Rzymie. Lenartowicz tworzył głównie kameralne realizacje: głowy, popiersia, posążki oraz płaskorzeźby o tematyce patriotycznej i religijnej. Zofia również nie porzuciła swego malarskiego zajęcia: uprawiała twórczość portretową oraz wykonywała na zamówienia kopie obrazów, które szczególnie ceniono. Po narodzinach syna Jana (1863), który niestety po roku zmarł, namalowała również pod postaciami Świętej Rodziny portret swoich najbliższych.

Mimo stałych zabiegów o pozyskanie zamówień artystycznych oraz intensywnej pracy pedagogicznej Zofii, która udzielała lekcji rysunku, muzyki, a także języków: francuskiego, włoskiego i niemieckiego, Lenartowiczowie zmagali się z ciągłymi trudnościami finansowymi. Wkrótce do trosk materialnych dołączyły kłopoty zdrowotne Zofii, która chorowała na gruźlicę. W 1870 r. w poszukiwaniu zleceń dla siebie oraz męża Zofia Lenartowiczowa wyjechała do Mielżyńskich do Miłosławia, gdzie zmarła na zapalenie płuc 8 lipca 1870 r.

Sylwetka Zofii Szymanowskiej Lenartowiczowej nie doczekała się, jak dotąd, obszernego rzetelnego opracowania, które obejmowałoby nie tylko jej związki z rodziną Mickiewiczów (zdominowały one dotychczasową literaturę przedmiotu), ale również obfitą twórczość malarską.

Bibliografia:

Henryk Biegeleisen, Żona poety, Warszawa 1933.

Anna Bujnowska, Nieromantyczne małżeństwo – Zofia Szymanowska i Teofil Lenartowicz, „Dyskurs: Rocznik Instytutu Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu Szczecińskiego poświęcony literaturze i okolicom”, 2005, Tom 1, s. 133-155.

Danuta Danek, Wizerunki Zofii Szymanowskiej i jej „Pamiętnik” w różnych wersjach „Mojej matki” Władysława Mickiewicza, „Ruch Literacki” 2010 z. 1, s. 107-120.

Danuta Danek, Zofia Szymanowska: autoportret w liście, „Ruch Literacki” 2007, z. 6, s. 613-618.

Zofia Lewicka-Depta, Szymanowska (Szymanowska-Lenartowicz) Zofia [hasło], w: Polski słownik biograficzny, t. L, Warszawa-Kraków 2014-2015, s.

Aleksandra Melbechowska-Luty, Lenartowiczowa Zofia, [hasło], w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.), t. V: Le-M, red. J. Derwojed, Warszawa 1993, s. 33-35.

Zbigniew Sudolski, Siostry Szymanowskie i ich losy: opowieść biograficzna, Warszawa 1982.