Józef Chodźko - jeden z pierwszych polskich badaczy i znawców Kaukazu, wybitny geodeta i kartograf

Opracowanie: prof. dr hab. Ewa Siemieniec-Gołaś

Józef Chodźko urodził się 19 grudnia 1800 roku w rodzinnym majątku Krzywicze na Litwie w rodzinie szlacheckiej, której korzenie sięgają w historii Litwy czasów średniowiecza. Przodkowie Józefa ze strony ojca wywodzili się z rodu Borejków herbu Jastrzębiec, dlatego też ojciec Józefa, Jan używał przydomka Borejko. Sam Jan Borejko Chodźko, będący znanym pisarzem i działaczem społeczno-oświatowym, pochodził z rodziny o dużych tradycjach patriotycznych. Wśród członków rodu Chodźków byli naukowcy, pedagodzy, nauczyciele, a także działacze polityczni. Matka Józefa Chodźki – Klara z Korsaków Chodźkowa, która wywodziła się z litewskiego rodu herbu Lis zadbała o wychowanie swoich dzieci w poszanowaniu patriotycznych wartości, kładła też duży nacisk na ich dobre wykształcenie. W edukacji i kształtowaniu osobowości Józefa oraz jego rodzeństwa (Władysława, Stanisława, Aleksandra, Feliksa, Michała, Zofii) ważną rolę odegrali nie tylko rodzice, ale też nauczyciele domowi, wśród których wymienić należy Tomasza Zana – jednego z założycieli Towarzystwa Filomatów oraz prezesa Zgromadzenia Filaretów. Tomasz Zan odegrał w młodości Józefa Chodźki rolę nie tylko guwernera, lecz także przyjaciela, dzięki któremu Józef poznał skupione przy Uniwersytecie Wileńskim środowisko młodych literatów, a wśród nich Adama Mickiewicza.

Józef Chodźko podjął w 1816 roku studia matematyczno-fizyczne na Uniwersytecie Wileńskim, ale równocześnie uczęszczał też na kursy filozofii, które ukończył w 1818 roku z tytułem magistra. Interesowała go również astronomia oraz geodezja, z której prowadzono w uniwersytecie dodatkowe kursy. W 1820 roku władze Uniwersytetu Wileńskiego podjęły decyzję o utworzeniu stałej katedry geodezji, miernictwa oraz rysunku topograficznego.

W czasach studenckich Chodźko działał w tajnych patriotycznych organizacjach studenckich, między innymi w „Towarzystwie Sześciu”, a wraz z Tomaszem Zanem współtworzył Koło „Promienistych”, w miejsce którego powstało później Towarzystwo Filaretów. Studia zakończył Józef Chodźko w 1821 roku i niemal natychmiast zaproponowano mu pracę przy pomiarach geodezyjnych prowadzonych pod kierunkiem pułkownika Karla Tennera w guberniach wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej i kurlandzkiej. Jako że wykonywanie tego typu prac wiązało się w Rosji z koniecznością służby wojskowej, Józef Chodźko otrzymał stopień chorążego i jako członek kolumny kwatermistrzowskiej rozpoczął prace topograficzno-geodezyjne. Tym samym początek wieloletniej kariery utalentowanego polskiego kartografa i geodety pochodzącego z rodziny o bogatych patriotycznych tradycjach został na zawsze połączony z jego przymusową służbą wojskową w rosyjskiej armii.

Po podjęciu prac geodezyjnych w guberniach litewskich Chodźko nadal utrzymywał kontakty z tajnymi patriotycznymi organizacjami studenckimi. Wykrycie przez władze rosyjskie istnienia tych towarzystw oraz związane z tym śledztwo, a także późniejszy proces filomatów i filaretów w 1824 roku rozluźniły związki Chodźki z wileńskim środowiskiem. Surowe wyroki, które zapadły w tym procesie, nie dotknęły Chodźki, który został jedynie przeniesiony w 1831 roku na południe Rosji, a stamtąd dalej, na tereny Mołdawii i Wołoszczyzny. Wkrótce potem, w uznaniu jego umiejętności i talentów mierniczych, awansowano go do stopnia kapitana.

W 1840 roku, na prośbę dowódcy Korpusu Kaukaskiego, Józef Chodźko został przeniesiony na Kaukaz w celu prowadzenia pomiarów triangulacyjnych na terenach, które znalazły się w rękach rosyjskich po wojnie rosyjsko-perskiej 1827-1828 roku. W roku 1842, już w randze pułkownika, przystąpił do prac triangulacyjnych, które łącznie trwały 24 lata i objęły swym zasięgiem obszary Północnego Kaukazu, Zakaukazia, w tym nie tylko tereny zdobyte przez Rosję w wyniku ekspansji, ale również te częściowo należące do ówczesnej Turcji i Persji. Wyczynem towarzyszącym pracom triangulacyjnym było zdobycie przez Józefa Chodźkę w 1850 roku szczytu Wielkiego Araratu (5156 m n.p.m.), o czym informowały ówczesne rosyjskie i zagraniczne gazety. Francuski Klub Alpejski, poinformowany o tym wydarzeniu przez mieszkającego w Paryżu brata Józefa Chodźki – Aleksandra, nadał polskiemu zdobywcy kaukaskiego szczytu honorowe członkostwo.

Przewidziane pomiary triangulacyjne Kaukazu zakończyły się w 1853 roku. W uznaniu zasług Chodźkę kolejny raz awansowano, tym razem do stopnia generała-majora. Zastosowana przez niego w pomiarach terenu metoda triangulacyjna miała ważny wpływ na rozwój kartografii i przygotowania szczegółowych map tamtego terenu. Prowadzone na Kaukazie prace geodezyjne zainspirowały go też do pogłębionych badań z zakresu geografii i przyrody badanego terenu. Poczynione obserwacje przyczyniły się później do napisania studium geograficzno-przyrodniczego zatytułowanego Orografia Kaukazu. Pracę stworzył Józef Chodźko w języku francuskim, licząc, że mieszkający w Paryżu brat Aleksander ułatwi jej publikację we Francji. Przekładu na język polski dokonał inny badacz i znawca Kaukazu – Ludwik Młokosiewicz (1831-1909). Polskojęzyczny rękopis tego dzieła przechowywany jest obecnie w krakowskiej Bibliotece Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk. Dzieło Chodźki składa się z dwóch części: w pierwszej autor opisuje przebieg pomiarów i triangulacji Kaukazu, część drugą przeznacza na opis geografii terenu, po którym poruszał się, prowadząc pomiary terenu.

W roku 1867 generał Józef Chodźko przeszedł na emeryturę i na dobre zamieszkał w Tyflisie (obecnie Tbilisi). Przeniósł się wówczas z dotychczas zajmowanego mieszkania służbowego, w którym przebywał głównie zimą, kiedy wracał do Tyflisu w czasie przerw w prowadzonych pomiarach Kaukazu. Ożenił z polską szlachcianką, Stefanią Wierzbowską, z którą nie miał dzieci. Po śmierci Stefanii w 1877 roku ożenił się powtórnie.

Jako emerytowany generał rosyjskiej armii Józef Chodźko kontynuował podjętą wcześniej pracę badawczą i naukową, zajmując się nie tylko geografią znanych mu terenów, ale też hydrografią, balneologią oraz bliską sercu astronomią. Tematyce zaćmienia słońca w dniach 16/28 lipca 1851 roku poświęcił artykuł zatytułowany: Svod nablûdenij proizvedennyh v raznyh mestach kavkazskogo i zakavkazskogo kraja nad solnečnym zatmeniem 16/28 iûlâ1851 goda [Obserwacje z różnych miejsc Kaukazu i Zakaukazia zaćmienia słońca 16/28 lipca 1851 roku]. Chodźko aktywnie działał w Kaukaskim Oddziale Rosyjskiego Imperatorskiego Towarzystwa Geograficznego. Współpracował również z innymi towarzystwami naukowymi. Publikował swoje prace w czasopismach rosyjskich, a także zagranicznych – po niemiecku i francusku. Wiele też podróżował po europejskich krajach, głównie odwiedzając uzdrowiska w celu podreperowania zdrowia nadwątlonego przez wieloletnią pracę w trudnych warunkach klimatycznych i terenowych. W czasie podróży zawierał nowe znajomości, między innymi w czasie pobytu w Karlsbadzie i Teplitz poznał w 1872 roku Józefa Ignacego Kraszewskiego, z którym potem przez lata korespondował. W czasie pobytu w Krakowie w 1875 roku nawiązał kontakty z ówczesnym prezesem Akademii Umiejętności Józefem Majerem. Jego podróże były też okazją do odnowienia kontaktów z członkami rodziny – braćmi i kuzynami. Kontakty te z oczywistych względów były przez lata zaniedbane lub wręcz zerwane, kiedy Józef wykonywał swe zawodowe obowiązki związane ze służbą dla carskiej Rosji, co w rodzinie o tak patriotycznych tradycjach pielęgnowanych przez wiele pokoleń musiało budzić zrozumiałe wątpliwości lub wręcz niechęć. W ostatnich latach przed śmiercią Józef Chodźko pracował nad poszerzoną wersją Orografii Kaukazu, o czym wspomniał w liście do Józefa Ignacego Kraszewskiego w 1877 roku, pisząc, iż praca ta ukaże się prawdopodobnie jako publikacja Towarzystwa Geograficznego w Tyflisie lub Petersburgu. Ta wersja dzieła, zawierająca również mapę oraz rysunki, ukazała się jednak dopiero w 1884 roku, trzy lata po jego śmierci, pod tytułem: Obščij vzglâd na orografiju Kavkaza. Józef Chodźko zmarł w Tyflisie 5 marca 1881 roku w wyniku udaru mózgu.

Józef Chodźko – wybitny polski badacz i znawca Kaukazu to postać niedoceniona przez potomnych, a może wręcz zapomniana. Historia jego życia i dokonań wymaga należytego opracowania, tym bardziej że często w rosyjskich materiałach źródłowych jego polskie pochodzenie jest przemilczane, a nawet można spotkać informację, że Józef Chodźko to badacz rosyjski, a nie polski.

Bibliografia

Chodźko, J., Orografija Kaukazu Józefa Chodźki z francuskiego przez L.M., tudzież Pomiary wysokości gór wyciąg z Kalendarza na r. 1856. Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk, Kraków, sygnatura 1252.

Chodźko, J., Svod nablûdenij proizvedennyh v raznyh mestach kavkazskogo i zakavkazskogo kraja nad solnečnym zatmeniem 16/28 iûlâ 1851 goda. Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk, Kraków, sygnatura 202794 III.

Furier, A., Józef Chodźko – mierniczy Kaukazu, Przegląd Wschodni, 4 (4), s. 819-851.

Furier, A., Józef Chodźko 1800-1881. Polski badacz Kaukazu, Warszawa 2001.

Nowa Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1997.

List J. Chodźki do J. Majera, Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk, Kraków, sygnatura 3440.

Reychman, J., Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w., Warszawa 1972.

Zwolski, B., Chodźko Józef [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. III, Kraków 1937, s. 385-386.

https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/681490/edition/766946