Aleksander Kokular - malarz, pedagog, kolekcjoner i konserwator dzieł sztuki

Opracowanie: dr Edyta Chlebowska KUL

Urodził się 9 sierpnia 1793 roku w Warszawie w rodzinie kupca Mikołaja Kokulara i Magdaleny z Wołyńskich. Zmarł 6 kwietnia 1846 roku w Warszawie, gdzie został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. Aleksander Kokular odebrał gruntowne wykształcenie artystyczne: uczył się pod okiem Zygmunta Vogla w Liceum Warszawskim, następnie podjął trzyletnie studia w klasie malarstwa pejzażowego w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, a od 1817 roku kontynuował naukę w Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Po powrocie do Warszawy w 1818 roku aktywnie włączył się w życie artystyczne oraz podjął działalność pedagogiczną. Wkrótce potem ożenił się z Katarzyną z Adlerów, a po jej śmierci, w 1843 roku ożenił się z Balbiną z Kwaśniewskich. Miał dziewięcioro dzieci: jego syn Szczepan Antoni również został malarzem, a dwie córki z pierwszego małżeństwa wyszły za mąż za warszawskich artystów – uczniów ojca.

W latach 1824-1826 Kokular przebywał na stypendium rządowym w rzymskiej Akademii Świętego Łukasza. Tam powstał jego najbardziej znany obraz: Edyp i Antygona (1825), namalowany na konkurs ogłoszony w Warszawie przez Komisję Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Dzięki temu obrazowi, wskutek starań Vincenzo Camucciniego i Bertela Thorwaldsena, artysta otrzymał tytuł członka rzymskiej Akademii, a kilka lat później został nagrodzony srebrnym medalem na Wystawie Sztuk Pięknych w Warszawie. Na wystawie tej wyeksponowano trzy płótna wykonane w związku z konkursowym tematem, dotyczącym dziejów Edypa, autorstwa: Aleksandra Kokulara, Antoniego Blanka i Antoniego Brodowskiego. Z największym uznaniem spotkała się realizacja Brodowskiego, choć krytyka zwracała uwagę, że obraz Kokulara jest bardziej harmonijny w posągowej formie postaci oraz potraktowany został bardziej malarsko.

Twórczość Aleksandra Kokulara

Aleksander Kokular uprawiał przede wszystkim twórczość portretową, w której wychodząc od klasycyzmu, skłaniał się ku tendencjom realistycznym; malował także kompozycje o tematyce religijnej i mitologicznej, rzadziej historycznej, utrzymane w konwencji klasycystycznej. Jego portrety charakteryzują się prostotą ujęć, harmonijną kolorystyką oraz nienagannym rysunkiem. Do najbardziej udanych realizacji w tym zakresie należą: Portret Zygmunta Vogla (ok. 1823), Portret Marii Szymanowskiej przy fortepianie (ok. 1825), Autoportret (ok. 1831) oraz Portret Jeremiego Korybuta Woronieckiego (1834), który zwraca uwagę romantycznym upozowaniem postaci oraz ukształtowaniem dramatycznie zachmurzonego nieba w tle. Pośród klientów Kokulara portrecisty przeważali przedstawiciele warszawskiego mieszczaństwa i inteligencji, a także ziemiaństwa, duchowieństwa i wojska; artysta malował także portrety cara Mikołaja i namiestnika Paskiewicza.

W dorobku Aleksandra Kokulara liczącą się pozycję stanowiło malarstwo ołtarzowe. Z obrazów w kościołach i klasztorach warszawskich, a także w świątyniach innych miast (m.in. w Kielcach, Puławach, Siedlcach, Brześciu Kujawskim, Suwałkach) niewiele zachowało się do chwili obecnej. Jedno z najbardziej znanych jego dzieł: Zdjęcie z krzyża (ok. 1841) z katedry św. Jana w Warszawie zostało zniszczone w 1944 roku. Po 1831 roku artysta malował także ikony oraz ikonostasy do cerkwi. Kokular zajmował się również konserwacją malarstwa sakralnego. Odnawiał między innymi obrazy z kaplicy pijarów na Żoliborzu oraz obrazy Franciszka Smuglewicza w kościele pw. Trójcy Świętej na Świętym Krzyżu.

„Ojciec założyciel” polskiego malarstwa

Aleksander Kokular uznawany jest za jednego z „ojców założycieli” polskiego malarstwa: podobnie jak jego twórczość, na pamięć zasługuje także jego działalność pedagogiczna, która stanowiła jedną z najważniejszych sfer aktywności artysty. W latach 1821-1832 był nauczycielem rysunku w Liceum Warszawskim, a po zamknięciu szkoły w ramach represji popowstaniowych uczył między innymi na Oddziale Artystycznym Gimnazjum Realnego oraz w Instytucie Rządowym Wychowania Panien. Przede wszystkim jednak zorganizował w swoim domu prywatną szkołę malarstwa i rysunku, którą prowadził do 1841 roku. Szkoła ta zajmowała szczególne miejsce na artystycznej mapie Warszawy, gdyż – po zamknięciu Uniwersytetu – jako jedyna miała ambicje kształcenia zawodowych malarzy. Świadectwa z epoki, w tym źródła ikonograficzne, rzucają sporo światła na proces kształcenia stosowany przez Kokulara, obejmujący naukę rysunku i malarstwa w oparciu o tradycyjne metody akademickie, zakładające stopniowe przechodzenie od kopiowania wzorów graficznych i odlewów gipsowych do studium żywego modela. Na uwagę zasługują zwłaszcza dwa obrazy przedstawiające wnętrze prowadzonej przez malarza szkoły z uczniami przy pracy: przypisywany Kokularowi obraz Malarz w pracowni oraz namalowany ok 1841 roku przez jego ucznia Franciszka Mielnickiego a także obraz Wnętrze pracowni malarskiej (Atelier Kokulara). Uczniami Kokulara byli między innymi: Aleksander Lesser, Cyprian Norwid, Tadeusz Brodowski i Antoni Murzynowski. Niewątpliwą zasługą Aleksandra Kokulara było również podjęcie wraz z Janem Feliksem Piwarskim inicjatywy utworzenia Szkoły Sztuk Pięknych, która rozpoczęła swoją działalność 3 września 1844 roku. Malarz objął w Szkole posadę profesora rysunku i malarstwa figuralnego.

Zaangażowanie w życie artystyczne ówczesnej Warszawy

Aleksander Kokular odegrał znaczącą rolę w ożywieniu życia artystycznego w Warszawie. Angażował się w organizowanie Wystaw Sztuk Pięknych oraz we wszystkich czynnie uczestniczył, eksponując najczęściej portrety, rzadziej kompozycje o tematyce antycznej i historycznej. Artysta był również jednym z pierwszych znaczących kolekcjonerów ze środowiska mieszczańskiego: zgromadził kilkaset obrazów oraz bogaty zbiór rysunków i rycin. Swoją kolekcję stale rozbudowywał, nadto udostępniał ją publiczności, organizując prywatne wystawy dzieł sztuki, anonsowane w warszawskiej prasie. Inicjatywa ta miała charakter nie tylko wystawienniczy, ale także antykwaryczny, zapoczątkowując w środowisku warszawskim handel dziełami sztuki. Kokular przyjmował w komis antyki oraz współczesne i dawne dzieła sztuki, wykonywał także ekspertyzy i wyceny. Dwa obrazy ze spuścizny malarza powstałe około 1830 roku dają wgląd w charakter jego zbiorów i sposób ich eksponowania: Wnętrze salonu w domu artysty oraz Autoportret we wnętrzu (obydwa w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie).

Na zakończenie krótkiego przeglądu bogatej działalności artystycznej i organizacyjnej malarza wypada zwrócić uwagę na jeszcze jeden, do niedawna najsłabiej rozpoznany krąg jego aktywności, świadczący o szerokich kompetencjach i umiejętnościach artysty. Otóż przez wiele lat Kokular pełnił funkcję doradcy artystycznego hrabiego Aleksandra Potockiego, właściciela Wilanowa, kontynuującego dzieło swojego ojca Stanisława Kostki, który w 1805 roku utworzył muzeum wilanowskie. Aleksander Kokular zrealizował w pałacu wiele prac konserwatorskich, pozyskiwał dzieła do kolekcji Potockiego, katalogował zbiory, brał udział w urządzaniu wnętrz i organizacji ekspozycji. W 1832 roku namalował – szczęśliwie zachowany po dziś dzień – plafon Jutrzenka, umieszczony na suficie dawnej Sali Uczt Jana III Sobieskiego, przekształconej wówczas na Wielką Salę Biblioteczną. W jego spuściźnie zachowały się również portrety Aleksandra Potockiego oraz jego dzieci Augusta i Natalii Sanguszkowej.

Bibliografia:

Janusz Derwojed, Kokular Aleksander, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze – rzeźbiarze – graficy, t. IV: Kl-La, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź, 1986, s. 58-61.

Barbara Guściora-Tanana, Aleksander Kokular, „Roczniki Humanistyczne” 1973, z. 4, s. 41-53.

Tomasz de Rosset, Galeria Aleksandra Kokulara i kilka innych kolekcji artystycznych warszawskich malarzy w pierwszej połowie XIX wieku, „Rocznik Historii Sztuki”, t. XXV, 2000, s. 105-141.

Błażej Szyszkowski, Aleksander Kokular: malarz i opiekun kolekcji wilanowskiej, Warszawa 2012.