Aleksander Borejko Chodźko - filomata, poeta, dyplomata, orientalista, slawista, patriota

Opracowanie: prof. dr hab. Andrzej Furier

Aleksander Borejko Chodźko urodził się 30 sierpnia 1804 roku w Krzywiczach na Wileńszczyźnie. Był synem Jana Chodźki herbu Kościesza i Klary z Korsaków herbu Lis, którzy wywodzili się z rodów szlacheckich o długim rodowodzie. Ojciec Aleksandra był znanym na Litwie pisarzem i działaczem szlacheckim z powiatu Wilejka. Odznaczył się w czasie wojny Francji z Rosją w 1812 roku, a po niej zaangażował się w działalność oświatową jako wizytator szkół z ramienia Uniwersytetu Wileńskiego. Po 1815 roku nadal prowadził działalność patriotyczną, za co został uwięziony i, po śledztwie w Warszawie, w 1827 roku przewieziony do twierdzy Piertropawłowskiej w Petersburgu. Wyrok w jego sprawie zapadł dopiero w 1829 roku. Jako osoba poddana pod nadzór policji powrócił do domu w 1830 roku, ale ponownie został zesłany na Ural za udział w powstaniu listopadowym. Pod koniec życia zajął się opisywaniem przeszłości i kultury Litwy.                         

Aleksander Chodźko po okresie nauki domowej pod okiem Tomasza Zana trafił najpierw do gimnazjum w Wilnie, a w 1820 roku wstąpił na Wydział Literatury i Sztuk Wyzwolonych Uniwersytetu Wileńskiego. Studia zakończył po trzech latach z tytułem kandydata filozofii. W tym czasie poznał Adama Mickiewicza, który z Tomaszem Zanem, Antonim Odyńcem i grupą przyjaciół założył w 1817 roku Towarzystwo Filomatyczne. Aleksander został do niego przyjęty i poznał tam osoby, które miały na zawsze zostać w gronie jego przyjaciół, jak Franciszek Malewski. Likwidacja kół filomatów i filaretów przez Nikołaja Nowosilcowa i Lwa Bajkowa spowodowała, że Aleksander Chodźko został aresztowany i osadzony w więzieniu. Przebywał w nim od października 1823 roku do kwietnia 1824 roku, a po zwolnieniu oczekiwał na wyrok w domu. Został usunięty z uniwersytetu i skazany na zesłanie w głąb Rosji. Dzięki interwencji ojca u Nowosilcowa na miejsce zesłania wyznaczono mu Petersburg, gdzie podjął naukę w szkole języków orientalnych.

Okres pobytu Aleksandra Chodźki w Petersburgu przypadł na realizację pomników, wielkich inwestycji i nowych imperialnych budowli potwierdzających wzrost znaczenia politycznego Rosji. Towarzyszyło tym przemianom ożywienie intelektualne, które umożliwiło Polakowi poznanie rosyjskich literatów zainteresowanych romantyzmem. Aleksander był stałym bywalcem petersburskich salonów. Ważnym dokonaniem z tego okresu były opublikowane w 1829 roku po polsku Poezye, które zostały przyjęte ciepło, chociaż bez wielkiego entuzjazmu. Dostępne są dzisiaj w Bibliotece Cyfrowej Polona i tłumaczą wysoką ocenę jego talentu poetyckiego, dokonaną przez Adama Mickiewicza. Jemu zresztą Aleksander ten tom wierszy zadedykował. Wzbudził on spore zainteresowanie czytelników, skoro doczekał się potem dwóch wznowień – w 1833 i 1836 (drugie w Paryżu) oraz przekładów na języki rosyjski i francuski (oba w 1839 roku). Wiersze poprzedzał obszerny, erudycyjny wstęp, zakończony cytatem z ulubionego poety Aleksandra – George’a Byrona. (https://polona.pl/item/poezye-alexandra-chodzki,Mzk1MjE1Njg/40/#info:metadata)

Wyjazd do Petersburga miał decydujące znaczenie dla dalszych losów Aleksandra Chodźki. Nadal pasjonował się literaturą i pisał wiersze, a korzystając ze znajomości języków obcych, zajmował się także przekładami dzieł literackich: tłumaczył najpierw utwory greckie, a później także orientalne. Ukończenie szkoły języków wschodnich pozwoliło mu pełnić funkcję dragomana, czyli tłumacza w krajach Orientu. To spowodowało, że w 1830 roku został skierowany na stanowisko tłumacza do rosyjskiego konsulatu w Tebrizie. Data tej nominacji uniemożliwiła mu udział w powstaniu listopadowym.

Kilka miesięcy po Adamie Mickiewiczu Aleksander Chodźko opuścił Petersburg, co nie uchroniło go od epidemii cholery, jaka rok później zdziesiątkowała mieszkańców miasta. Zachorował na nią po przybyciu na Kaukaz, bo do miejsca służby podróżował przez Astrachań, Baku i Tbilisi. Aleksander zachwycił się otaczającym go Orientem i możliwe, że z tego powodu zawiesił aktywność poetycką – zajął się poznawaniem i opisywaniem otaczających go miejsc, ludzi, ich kultury i zwyczajów. Zauważył, że w Tebrizie mieszkali nie wyłącznie Persowie, ale także Azerbejdżanie, Tałysze, Kurdowie i inni. Interesował się wszystkimi grupami etnicznymi.

Chodźko pracował później w miejscowości Raszt (też Reszt lub Recht) jako konsul. Podejmował liczne podróże, w czasie których zbierał informacje o ludziach z poznawanych terenów i ich zwyczajach. Badał nie tylko tereny Persji, ale także dzisiejszą Turcję, Irak, Turkmenię, Afganistan, Azerbejdżan i Gruzję. Zwiedził oprócz wymienionych wyżej perskich miast także Sulajmaniję na terenie dzisiejszego Iraku, Tbilisi i Baku na Kaukazie, a nieco później także Stambuł. Relacje z pierwszych wypraw publikował od 1830 roku – najpierw w artykułach prasowych na łamach „Tygodnika Petersburskiego” i „Literaturnej Gaziety”, potem w książkach.

Po jedenastu latach pobytu w Persji Aleksander Chodźko poprosił przełożonych o urlop i gdy go uzyskał, w 1841 roku wyjechał do Europy Zachodniej. W Londynie nawiązał znajomości z czołowymi orientalistami tego czasu, jak George Thomas Staunton, Alexander Johnston i George Augustus Fitzclarenc. Zachęcony przez nich wykorzystał zebrany wcześniej materiał badawczy do napisania książki zawierającej zbiór perskiej poezji ludowej. Została wydana w 1842 roku pod długim na całą stronę tytułem, z którego zazwyczaj podaje się tylko początek – Specimens of the Popular Poetry of Persia, i dała początek europejskim badaniom folkloru tej części Bliskiego Wschodu. Pojęcie to autor potraktował szeroko, prezentując także informacje o Kałmukach i Turkmenach. Działania te Aleksander kontynuował w następnych latach, a ich uwieńczeniem była opublikowana we Francji książka Le Ghilan ou les marais Caspiens. Description historique et géographique du pays qui borde au sude la Mer Caspienne (Paryż 1850).

Swoją wielką podróż znad Morza Kaspijskiego do Europy, przez Kaukaz, Turcję, Grecję, Włochy i Wielką Brytanię, Aleksander Chodźko zakończył we Francji. Zatrzymał się w Paryżu, gdzie z radością spotkał przebywających na emigracji dwóch braci i przyjaciela z czasów młodości – Adama Mickiewicza. Poeta ciepło przyjął Aleksandra, którego ostatni raz widział w 1829 roku, gdy ten odprowadzał go na statek do Kronsztadu. Mickiewicz zachęcał przyjaciela do pozostania w Paryżu. O bliskości w ich relacjach wiele mówi korespondencja Aleksandra z wieszczem, przechowywana w paryskim Muzeum Adama Mickiewicza – została ogłoszona drukiem w „Pamiętniku Literackim”.

Aleksander Chodźko wahał się kilka lat i dlatego przedłużał początkowo urlop, pozostając formalnie w carskiej służbie. Istotnymi przyczynami tych rozterek mogły być obawy o możliwości zapewnienia sobie środków utrzymania na emigracji i o konsekwencje jego decyzji dla członków rodziny pozostających poddanymi rosyjskiego cara. Dokument o rezygnacji ze służby w rosyjskiej dyplomacji złożył dopiero 15 sierpnia 1844 roku w rosyjskiej ambasadzie w Paryżu. Jego oryginał przechowuje Biblioteka Jagiellońska, a podane w nim oficjalne powody tej decyzji często są krytykowane przez badaczy. Powody mniej oficjalne porzucenia rosyjskiej dyplomacji Aleksander wymienił w liście do Adama Mickiewicza. Przywołajmy jego fragment: Bóg i ludzie dobrzy wiedzą, że ruska sprawa jest złą sprawą. Służąc jej grzeszyłem przeciw Bogu i przeciw krajowi. Przez jedenaście lat pobytu na Wschodzie myśl ta stała mi ciągle przed oczyma, budziła ze snu, gryzła sumienie. Byli ze mnie radzi, bo służyłem uczciwie, nieraz zręcznie. Nagrody i pochwały mię nie cieszyły, śród kolegów byłem cudzy, inny niż myślą, cierpiałem… Nie znalazłszy w widokach służebnych potrzebnego żywiołu, rzuciłem się do poezji wschodniej, lecz ta lepiej poznana znudziła mię. Rozpusta z kobietami wschodnimi nie na długo ogłuszyła głos wstający zewnątrz. Potrzeba moralnego odrodzenia się coraz więcej była nieodbytą. Wyjechałem wreszcie z Persji. Widok Konstantynopola odnowił mię.

Paryż był miastem bliskim Aleksandrowi Chodźce nie tylko z powodu możliwości rozwijania kariery literackiej i naukowej. Odzyskał tam wolność i mógł się spotykać z braćmi, których nie widział od wyjazdu z Wilna. Stanisław był profesorem chemii Uniwersytetu we Fryburgu, a Michał mieszkał w Paryżu i zajmował się literaturą. Podobnie jak Aleksander uwielbiał poezję George’a Byrona, o czym świadczą przekłady na język polski jego poematów Manfred i Mazepa. W 1878 roku na wystawę światową do Paryża przyjechał z mapami Kaukazu Józef Chodźko. Jego osiągnięcia w triangulacji Kaukazu doceniono na świecie i jako jedyny z rodzeństwa Aleksandra doczekał się po śmierci książek o sobie.

Analiza dorobku naukowego i publicystycznego Aleksandra Chodźki ujawnia dużą rozległość jego zainteresowań. Talenty literacki i naukowy, poparte pracowitością, pozwoliły pomnożyć listę dokonań. Aktywnie działał w organizacjach emigracyjnych, co widać w dorobku, powiązał bowiem działalność naukową i publicystyczną z aktualną sytuacją polityczną oraz działaniami emigracji niepodległościowej, skupionej wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. W połowie XIX wieku nastąpił zwrot aktywności polskich polityków emigracyjnych ku Turcji, Kaukazowi i Bałkanom. Polscy patrioci starali się wykorzystać to, że w czasie wojny krymskiej 1853-1856 popierające Turcję Francja i Wielka Brytania walczyły z Rosją.

Rok przed wybuchem wojny krymskiej Aleksander Chodźko opublikował jedno ze swoich najważniejszych dzieł naukowych. Była to gramatyka literackiego języka perskiego – Grammaire persane, ou Principes de l’iranien moderne (Paryż 1852). Wielka szkoda, że dalsze badania orientalistyczne musiał zawiesić, bo w okresie wojny krymskiej został zatrudniony, jako ekspert do spraw wschodnich, we francuskim ministerstwie spraw zagranicznych. Wielu polskich oficerów i specjalistów zostało wtedy wykorzystanych przez mocarstwa zachodnie do realizacji działań związanych z rozpoznaniem terenu walk i szkoleniem wojsk. Jednym z nich był Aleksander Chodźko, który dla rządu francuskiego napisał ekspertyzę pod wiele mówiącym tytułem O potrzebie zabezpieczenia sobie współpracy Persji, Zakaukazia i Kaukazu w przedsięwzięciach sprzymierzonych w Azji. Podkreślił w niej konieczność oparcia się na ludach miejscowych w prowadzonej na tym terenie wojnie. Krytycznie ocenił postępowanie wobec nich Brytyjczyków.

Aleksander Chodźko zabiegał o przydział do walczących oddziałów, ale nie uzyskał na to zgody. Przełożeni uznali, że więcej warta jest jego wiedza niż szabla. Pracując w latach 1852-1855 w attachacie ministerstwa spraw zagranicznych Francji, napisał podręcznik języka tureckiego dla Francuzów Le Dragoman turc donnant les mots et les phrases le plus nécessaires pour la conversation, który w podtytule wskazywał grupę odbiorców – żołnierzy francuskich. Opublikowano go w Paryżu, w 1855 roku. W tym samym roku zmarł w Stambule Adam Mickiewicz, co miało wpływ na dalszą karierę Chodźki.

Wielka polityka wpłynęła na poszerzanie obszaru badań Aleksandra Chodźki, który wzbogacił się odtąd o tłumaczenia dzieł literackich z języków serbskiego (Légendes slaves du moyen âge, 1858), bułgarskiego (Études bulgares, 1875), ukraińskiego (Les chants historiques de l’Ukraine et les chansons des Latyches, 1879). Opracował także gramatykę języków paleosłowiańskich i kilka słowników. Słowniki polsko-angielski i angielsko-polski były wiele razy wznawiane w Europie i Stanach Zjednoczonych. Dodajmy, że w Ameryce liczne publikacje orientalistyczne Aleksandra Chodźki są wydawane do dnia dzisiejszego w formie reprintów i udostępniane w bibliotekach cyfrowych. Ich autor jest tam wyżej ceniony i lepiej znany niż w Polsce.

Aleksander Chodźko w połowie XIX stulecia był, dzięki publikacjom w wielu językach, znanym i cenionym orientalistą z dorobkiem w dziedzinie badań perskich. Jednak Katedrę Perską w Collège de France otrzymał ktoś inny. Chodźko objął tam dwa lata po śmierci Mickiewicza Katedrę Języków i Literatur Słowiańskich. Była to nominacja bardzo prestiżowa i zobowiązująca do kontynuowania działań wieszcza, jednak na wiele lat ograniczyła Aleksandrowi możliwości prowadzenia badań orientalnych. Jako profesor literatur słowiańskich publikował odtąd przekłady dzieł z tego obszaru na język francuski. Ogłosił też drukiem sporo artykułów i kontynuował działania z okresu wcześniejszego, gdy pomagał Mickiewiczowi w wielu przedsięwzięciach (np. publikowanie w „Trybunie Ludów”). Nie wszyscy doceniają ten kierunek aktywności i osiągnięcia z nim związane, co jest niesprawiedliwe. Zastępowanie genialnego poety, którego wykłady gromadziły tłumy, dla nikogo nie byłoby łatwym zadaniem. Trzeba docenić wkład Aleksandra Chodźki w kontynuację działań Adama Mickiewicza i wierność ustalonym przez wieszcza kierunkom działań katedry.

Skupienie aktywności w ostatnich dekadach pracy zawodowej na slawistyce nie oznaczało całkowitego rozbratu z wcześniejszymi badaniami. Możliwość kontynuowania badań orientalnych stworzyła propozycja szacha perskiego Nasera ad-Dina dotycząca objęcia opieką koła studentów perskich w Paryżu. Aleksander Chodźko sprawował ją od 1873 roku przez siedem lat. Efektem jego starań było utworzenie szkoły dla tej grupy studentów. Kontynuował też prace literackie wykorzystujące motywy orientalne. Dziełem inspirowanym Orientem był utwór Padyszach i trzech derwiszów, opublikowany w 1859 roku. W 1878 roku Aleksander opublikował w Paryżu cenne dzieło poświęcone perskiemu teatrowi – Théatre persan: choix de Téaziés ou drames traduits pour la première fois du persan.

W 1883 roku dobiegający osiemdziesiątego roku życia Aleksander Chodźko zakończył kierowanie Katedrą Języków i Literatur Słowiańskich, co niektórzy uznają za przejście na emeryturę. Faktycznie nastąpiło to kilka lat później – w 1887 roku. Jego dorobek literacki i naukowy był znany i ceniony w świecie, co wynikało także z nowoczesnego sposobu ogłaszania wyników – publikował je w rozprawach i artykułach na łamach czasopism w wielu krajach. Jego książki wielokrotnie wznawiano, a niektóre są wykorzystywane do czasów współczesnych, jako podręczniki akademickie. Dorobek Aleksandra Chodźki zawiera szereg publikacji pionierskich, rozpoczynających badania orientalistyczne i kontynuujących slawistyczne. Obejmują one obszar od bliskowschodnich terenów dawnej Persji, jej pogranicza nadkaspijskiego z Kaukazem i Turcją, po Bałkany i tereny nadczarnomorskie. Wyrazem uznania dla dokonań Aleksandra Chodźki były liczne odznaczenia i członkostwo ważnych towarzystw naukowych, które niekiedy współtworzył. Był członkiem działającego od 1823 roku brytyjskiego „Royal Asiatic Society”, założycielem francuskiej „Societ´e de linguistique” i wiceprezesem „Societ´e d’ethnographie”. W 1879 roku został członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Kilka państw nagrodziło Aleksandra za dokonania naukowe wysokimi odznaczeniami, wśród których sam najwyżej cenił przyznaną przez Francję Legię Honorową. Persja podziękowała mu orderami Gwiazda Lwa i Słońce Persji, a Rosja dwoma odznaczeniami – Orderem św. Stanisława i Orderem św. Władimira.

Po przejściu na emeryturę Aleksander Chodźko mieszkał w podparyskim Noisy-le-Sec. Zmarł 19 grudnia 1891 roku i został pochowany na cmentarzu Montmorency. W jego pracowitym i barwnym życiu było wszystko – działalność patriotyczna filomaty, poezja, dyplomacja, orientalistyka i slawistyka. O tym, jak mocno zapisał się w pamięci rodaków, świadczy zamieszczenie jego biogramu, napisanego przez Mariana Zdziechowskiego, w wydanym przez Marię Chełmońską albumie wybitnych Polek i Polaków XIX stulecia. Umieszczono tam rycinę z portretem Aleksandra Chodźki autorstwa Zygmunta Glogera, która do dzisiaj jest najczęściej powielaną jego podobizną.

Bibliografia:

Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX, t. 1, biogram M. Zdziechowski, Warszawa 1901, s. 230-235;

Encyklopedia Powszechna przez S. Orgelbranda, t. 3, Warszawa 1873, s. 85-86;

Listy Aleksandra Chodźki do Adama Mickiewicza, opr. J. Odrowąż-Pieniążek „Pamiętnik Literacki” 1962, t. 53 nr 3, s. 253-294;

Polski Słownik Biograficzny, biogram L. Płoszewski, Kraków 1937, t. 3, s. 380-381;

Furier A., Józef Chodźko 1800-1881. Polski badacz Kaukazu, Warszawa 2001;

Gadamska-Serafin R., Aleksander Chodźko – romantyk i uczony-orientalista, w: Romantyzm uniwersytecki: kulturotwórcza rola ośrodków akademickich w pierwszej połowie XIX wieku, red. E. Dąbrowicz i M. Lula, Białystok 2019, s. 137-171;

Reychman J., Aleksander Chodźko, wielki orientalista polski (1804–1891) „Problemy” 1956, R. 12, nr 5 (122), s. 353–355.

Mapa